بازشناسی تحریف

مطالعه و بررسی صفحات پر حجم تاریخ و یاد کرد حوادث تلخ و شیرین آن از عوامل رهیافت به تجربیات پیشینیان است که آئینه‌ها را پیش‌روی می نهد و نیک و بد را در برابر دیدگان نسل‌ها مجسم می‌سازد.
اما در این میان ارزش یاد کرد همه حوادث و ماجراها یکسان نیست و نمی‌توان میزان اثرگذاری رخدادها بر اندیشه‌ها و افکار آدمیان را در یک سطح و یک اندازه برآورد نمود.
حماسه عاشورا نه فقط برگه‌ای زرین از صفحات دفتر تاریخ که یک مکتب و یک فرهنگ است. کتابی است گرانسنگ که چونان کلام جاودانه الهی محکماتی دارد و متشابهاتی، ظهری دارد و بطنی، تفسیری و تاویلی، هم هدایت می‌کند و هم گمراه، تا رویکردها و نگرش‌ها چگونه باشد و شگفتا که این مجموعه نیز همانند آیات بینات الهی از گزند کج‌اندیشی‌ها و مواضع نابخردانه جاهلان و تند بادهای شبهه افکنان مصون نمانده است آنان به مصداق «یحرفون الکلم عن مواضعه» (۱) کوشیده‌اند تا مگر واقعیت صحنه‌های حماسه‌آفرین و سیمای نورانی پیشوای آزاد مردان را واژگونه جلوه دهند و دریغ و درد که در این راه به موفقیت‌هایی نیز دست یافته‌اند. این نوشته ماجرای تحریف در نهضت عاشورای حسینی را مورد بررسی قرار داده است.
● تحریف چیست؟
واژه تحریف به معنای تغییر و دگرگون کردن و از ریشه «حرف» به معنای طرف، جانب و ناحیه گرفته شده است. از مشتقات این کلمه «تحرف» به معنی کناره‌گیری، عدول و میل به یک جانب است که در قرآن هم آمده است.
«حرف»، «انحرف» و «احرورف» نیز به همین معنا به کار رفته‌اند.
گفته می‌شود، تحریف عبارت است از تغییر حرف، کلمه یا جمله‌ای از یک معنا به معنای دیگری که با معنای اصلی مشابهتی داشته باشد. همان گونه که یهود معانی تورات را به مفاهیم مشابهی دگرگون می‌ساختند و خداوند درباره آنها با تعبیر «یحرفون الکلم عن مواضعه» یاد نمود. (۲)
راغب اصفهانی می‌گوید: «تحریف الشی امالته کتحریف القلم. و تحریف الکلام ان تجعله علی حرف من الاحتمال یمکن علی الوجهین، قال الله عزوجل: یحرفون الکلم.» (۳)
تحریف یک چیز، کج کردن آن است مثل کج کردن قلم و مایل ساختن آن، بدین معنا که آن را در گوشه‌ای از احتمال قرار دهی که بتوان بر دو وجه حملش نمود، و به عبارت دیگر کلام صریح را در ورطه احتمال افکندن است.
گویا راغب اصفهانی این معنا را از کاربرد کلمه تحریف در آیه شریفه «ثم یحرفونه من بعد ما عقلونه و هم یعلمون» (۴) برداشت کرده است.
● انواع تحریف:
در تحریف لفظی، حروف یا حرکات کلمه‌ای کم یا زیاد می‌گردد یا جای خود را به کلمه یا جمله دیگری می‌دهد. تحریف را به دو نوع لفظی و معنوی تقسیم می‌کنند. در تحریف لفظی متن کاسته یا بر آن افزوده می‌شود به گونه‌ای که معنا را تغییر دهد، (۵) ولی در تحریف معنوی مفاد و محتوای کلمه یا جمله‌ای به معنای مشابهی تبدیل می‌نماید مانند اینکه صبر به معنای تحمل و قرار همراه با زبونی و ذلت یا زهد به معنای ترک دنیا تفسیر شود و یا چونان خوارج نهروان از آیه شریفه «ان الحکم الا الله» نفی هر گونه حکومت و امارت بشر بر بشر و سلب مشروعیت امامت را برداشت می‌نمایند. این قسم از تحریف مصداق مغالطه می‌باشد.
به تصور نگارنده باید نوع سومی هم به دو قسم پیشین افزود که عبارت از تحریف موضعی است، زیرا ممکن است هم متن لفظ و هم معنا بر جای خود استوار بمانند ولی از جایگاه اصلی خود تغییر یافته و در محل دیگری قرار بگیرد و به پدیده‌ای خطرساز تبدیل گردد. به گفته مولوی:
موضع رخ، شه نهی ویرانی است
موضع شه، پیل هم نادانی است
به‌عنوان مثال در فرهنگ دینی، جهاد اکبر با همه عظمت و اهمیتی که از آن برخوردار است، اگر در موضع جایگاه جهاد اصغر «مبارزه با دشمن» قرار گیرد، خسارت بار خواهد بود و روح حماسه درموضع دشمن ستیزی و مواجهه فعال با دشمنان را از مومنان سلب و ملتی را زبون و درون‌گرا خواهد ساخت. تغییر موضع مفاهیمی چون صلح، جنگ، عفو، انتقام و رحمت نیز چنین است.
کتاب‌های آسمانی انبیای گذشته به هر سه نوع تحریف گرفتار آمده‌اند اما به اعتقاد مسلمانان ساحت مقدس قرآن کریم همواره از نوع اول تحریف مصون بوده و تغییری که حجیت و اعتبار آن را مخدوش کند در آن رخ نداده است، اما سوگمندانه حوزه روایات و نیز صفحات تاریخ اسلام شاهد بروز آفت‌هایی از هر سه نوع بوده است، برخی از احادیث، دچار تحریف و یا تصحیف گشته و حدیث ‌شناسان مواردی را تحت عنوان حدیث محرف یا مصحف بازشناسی نموده‌اند. (۶)

دکتر نقی‌زاده
پی‌نوشتها:
-۱ النساء، ۴۶.
-۲ ر.ک: ابن منظور، لسان العرب، ج ۹، ص ۴۴،۴۵ .
-۳ راغب اصفهانی، المفردات، ماده حرف.
-۴ البقره، ۱۵۷.
-۵ ر.ک: به خویی، البیان فی تفسیر القرآن، ص ۲۰۰ -۱۹۷، مولف محترم از شش نوع سخن گفته است.
-۶ ر.ک: غفاری، در اسارت فی‌علم الدرایه، ص -۴۲ ؛۴۳ شانه‌چی، علم‌الحدیث، ص ۱۸۲.

منبع : روزنامه رسالت