حکیم مشرقی در دیار غربت

«کتابشناسی ابن‌سینا» به زبان انگلیسی، یکی از این آثار است که جای خالی کاری را که مرحوم دکتر یحیی مهدوی به زبان فارسی در مورد مصنفات ابن‌سینا انجام داد، پر می‌کند:
در عهد نوح بن منصور سامانی در سال ۳۷۰ هـ/۹۸۰م، در دیه افشنه از توابع بخارا، ابو‌علی حسین ابن‌عبدالله ابن‌سینا ملقب به شیخ الرئیس، در خانواده‌ای فرهیخته از مادری با فرهنگ به نام ستاره و پدری صاحب‌منصب در دستگاه سامانیان زاده شد. از مادرش پارسی آموخت و علاقه پدر و برادرش به آموزه‌های اسلامی در او تاثیر نهاد. اما نشانه‌های نبوغ از همان کودکی در چشمان حسین می‌درخشید. این از پرسش دشواری که در منطق از استادش ابوعبدالله ناتلی پرسید روشن است. وی نزد مردی مسیحی به نام عیسی ابن‌‌یحیی طب آموخت و در ۱۷ سالگی از مواجهه با «مابعدالطبیعه» ارسطو دچار حیرت شد. چهل بار کتاب را خواند و تنها پس از مطالعه شرح فارابی در «اغراض مابعدالطبیعه»از آن بهره برد. در همین روزگار نوح بن منصور را مداوا کرد و در کتابخانه او مشغول به کار شد و در ۲۱ سالگی نخستین کتابش را نگاشت. در همین زمان به مشاوره با سامانیان پرداخت. گاه وزیر شد و گاه به زندان رفت و در کشاکش این حیات کوتاه و پرشتاب آثاری گرانبار نگاشت. بزرگترین طبیب زمان در ۵۸ سالگی در همدان به مرض قولنج درگذشت. گرچه ابن‌سینا را به درستی بر قله فلسفه اسلامی می‌نشانند، اما نقش او به همین خلاصه نمی‌شود. در واقع نقش عمیق شیخ الرئیس در نوزایش نخست اروپاییان که در سده دهم و یازدهم میلادی با ترجمه متون فلسفی از عربی به لاتین در جنوب اروپا صورت گرفت، آشکار می‌شود.
ترجمه دو کتاب بنیادین او به نام‌های «قانون» و «شفا» به راستی او را استاد داروشناسی، علوم طبیعی و فلسفه معرفی کرد. از سده دوازدهم تا شانزدهم میلادی بنیاد نظری و عملی داروشناسی بر کتاب قانون او استوار بود، به گونه‌ای که این کتاب روح علوم سده‌های میانه را تشکیل می‌داد. ترجمه کامل این اثر به لاتین میان سال‌های ۱۱۵۰ تا ۱۱۸۷ توسط جرارد سرمونی صورت گرفت، گرچه نزدیک به هشتاد ترجمه از این اثر به زبان‌های اروپایی موجود است که شامل لاتین، فرانسه، اسپانیولی و ایتالیایی می‌شود. ترجمه متون پزشکی ابن‌‌سینا به دلیل نبودن برابرهای دقیق لاتین، کمتر از ترجمه‌های فلسفی اما‌نتدارانه و با دقت است. گرچه مترجمان در برگردان این مفاهیم فلسفی به دلیل گسستشان از منبع اصلی با دشواریهای فراوانی مواجه بودند. به همین سبب اهمیت فراوان دارد که برای فهم ابن‌سینا او را در بستر سنتی قرار دهیم که در آن پرورش یافته است. تنها بدین طریق است که می‌توانیم ترجمه‌های فراوان که از نوشته‌های او و آثاری که درباره او به زبان‌های لاتین نگاشته شده است را به درستی درک کنیم. زبان‌هایی که او هیچ گاه نمی‌دانست و بدان‌ها سخن نمی‌گفت. در نوشتار بالا از مقدمه‌ای که رامین خانبگی به زبان انگلیسی، بر «کتابشناسی ابن‌سینا» نگاشته سود جستیم. این کتاب با عنوان اصلی
Ibn Sina (Avicenna): A Bibliography در سال ۲۰۰۶ توسط دکتر رامین خانبگی گردآوری شده و توسط آکادمی مطالعات ایرانی در لندن به عنوان مجلد هشتم از «مجموعه مطالعات تطبیقی پیرامون فلسفه و عرفان اسلامی و عرفان غربی- شرقی» منتشر شده است. سرویراستار این مجموعه پروفسور سید سلمان صفوی سردبیر نشریه «فلسفه متعالی»(Transcendent Philosophy) می‌باشد که تا کنون ۱۶ جلد از این مجموعه را منتشر کرده‌اند. از دیگر مجلدات این مجموعه می‌توان به «ادراک از نگاه ملاصدرا» (۲۰۰۲)، «ملاصدرا و فلسفه تطبیقی در باب علیت» (۲۰۰۳)، «تفکر مولوی رومی» (۲۰۰۳)، «گفت‌وگوی تمدن‌ها» (۲۰۰۳) نوشته پروفسور صفوی و «مسائل فلسفی و دلمشغولی‌‌های اجتماعی» (۲۰۰۷) و «تاملی در پرتو گفت‌وگوی تمدن‌ها» (۲۰۰۷) نوشته سید جواد قفاز‌علی اشاره کرد. «کتابشناسی ابن‌سینا» در پنج بخش و به زبان انگلیسی تنظیم شده است. در بخش مقدمه که خلاصه‌ای از آن از نظر گذشت، گردآورنده به شرح زندگانی و بیان تاثیر اندیشه‌های ابن‌‌سینا پرداخته است. بخش دوم «درآمدی کوتاه بر فلسفه ابن‌سینا» به قلم پروفسور صفوی است که در آن پس از شرح کوتاه زندگی ابن‌سینا و آثار او در باب تاثیر عمیق این حکیم مشائی در غرب و شرق، مطالبی آمده است. در این بخش اشاره‌ای به آموزه‌های اساسی ابن‌سینا چون «موضوع مابعدالطبیعه»، «وجود»، «خدا»، «علم الهی» و«عقول عشره و نقش آن در عقول بشری» مطالبی آمده است. نکته بارز این شرح مختصر، تاکید بر اهمیت بخش عظیم و مهمی از آثار ابن‌سیناست که متاسفانه از میان رفته است و به این دلیل از نظر پنهان مانده است. این بخش «حکمت مشرقیه» ابن‌سیناست که به ساحت اندیشه حکمایی چون شیخ شهاب‌الدین سهروردی و صدرالمتالهین شیرازی می‌پردازد و در واقع آغاز‌گاه مسیر مهمی در تاریخ فلسفه اسلامی است که با آثار مشرقی ابن‌سینا آغاز شد و توسط این حکیمان تداوم یافت و متاسفانه تا به امروز از این آثار تنها کتاب کوچک «منطق مشرقیه» باقی مانده است، ضمن آنکه ابن‌سینا بر ضرورت و اهمیت این ساحت اندیشه در نمط‌های پایانی کتاب مهم اشارات و تنبیهات پرداخته است. اما بخش سوم کتابشناسی ابن‌‌سینا فهرست آثار این حکیم نو‌افلاطونی به زبان‌های اروپایی است. در این بخش ۱۸۲ اثر از شیخ که از سده‌های میانه تاکنون به این زبان‌ها ترجمه شده، به همراه نام مترجم(مترجمان) آنها و تعداد صفحات و سال انتشار ذکر شده است. در بخش چهارم نیز فهرست نام و مشخصات ۱۳۷۱ اثر که متخصصان اروپایی در باب اندیشه‌ها، زندگی و آثار ابن‌سینا نگاشته‌اند، آمده است. کتاب همچنین دارای دو نمایه عنوان کتاب‌ها و اسامی است که به ترتیب در بخش پایانی آن آمده است. در کنار تلاش ارجمند گردآورنده در تدوین این مجموعه ارزشمند، می‌توان به چاپ زیبا و طراحی جلد شکیل و مناسب آن نیز اشاره کرد.

مجید عزتی

منبع : روزنامه تهران امروز