زراعت چوب ، حامی جنگل و صنعت

تولید چوب صنوبر در کشور سالانه حدود ۲ میلیون متر مکعب برآورد می‌شود که هرگز برای رفع نیازهای صنایع چوب و کاغذ کشور کافی نیست.
براساس آمار و ارقام ارائه شده، تولید چوب کشور باید به ۴برابر وضع فعلی برسد تا هم پاسخگوی نیازهای روزافزون باشد و هم از فشار وارده بر جنگل‌های طبیعی بکاهد. آنچه در پی می‌آید گزارشی است در همین زمینه .
آنچه مسلم است ۲پدیده کمبود چوب و تخریب جنگل‌ها که بسیار به هم مرتبط هستند، اتفاق افتاده است، این وضعیت تا زمانی که معضل کمبود چوب رفع نگردد، ادامه خواهد یافت. بنابر این توسعه کشت صنوبر در مناطق مناسب برای دستیابی به اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی یک ضرورت است.
پروفسور جیم کارله، دبیرکل کمیسیون بین‌المللی صنوبر در بیست‌وسومین نشست این کمیسیون در آبان‌ماه سال‌جاری در پکن، گزارشی در زمینه اهمیت صنوبر و اطلاعاتی از وضعیت آن در جهان ارائه کرد که می‌تواند برای توسعه زراعت چوب در ایران نیز قابل استفاده باشد.
در این گزارش آمده بود: استفاده از چوب این درختان برای تولید خمیر کاغذ، تخته خرده چوب، جعبه، روکش، کبریت، مبل و در سال‌های اخیر به‌طور فزاینده‌ای برای مصارف بیوانرژی در جهان گسترش یافته‌اند. برای تولیدات غیرچوبی این درختان نظیر علوفه دام و عناصر دارویی نیز گزارش‌های متعددی وجود دارد. خدمات زیست‌محیطی آنها شامل بادشکن، سایه، حفاظت و اصلاح خاک، آب و محلی برای پرورش دام و طیور، روز به روز بیشتر درک می‌شود.
استفاده روزافزون از گونه‌های مختلف صنوبر برای ترمیم و احیای رویشگاه‌های تخریب یافته و اکوسیستم‌های شکننده، مبارزه با گسترش بیابان‌ها و بازسازی چشم‌اندازهای جنگلی نیز حائز اهمیت فراوانی شده است. به‌عنوان درختانی تند رشد در تثبیت کربن بسیار مؤثر بوده و هم در سازگاری و هم در تعدیل اثرات تغییر اقلیم نقش مؤثر دارند. این درختان در توسعه اقتصادی – اجتماعی و معیشت پایدار جوامع روستایی نیز تعیین‌کننده هستند.
این عضو برجسته FAO ادامه می‌دهد، کشتزارهای صنوبرطی ۴سال گذشته در کشورهای مختلف افزایش چشمگیری داشته است. برای نمونه در کشور چین طی سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۷ سطح صنوبرکاری‌ها از ۳.۹ میلیون هکتار به ۴.۳ میلیون هکتار رسیده است که۲.۷ میلیون هکتار آن مربوط به صنوبرکاری‌های مردمی است.
در سایر کشورها نیز در همین مدت نزدیک به ۳ میلیون هکتار به سطح صنوبرکاری‌ها اضافه شده است. بیشترین مساحت تخصیص یافته به کشت‌های تلفیقی صنوبر با محصولات زراعی- علوفه‌ای (نوعی از آگروفارستری) و درختان خارج از جنگل (Trees Out of Forests) نیز در کشور چین گزارش شده که از یک میلیون هکتار در سال ۲۰۰۴ به ۲.۵ میلیون هکتار در سال ۲۰۰۷ رسیده است.
با یک نگاه اجمالی می‌توان دریافت که به‌طور متوسط سالانه نزدیک به ۷۵۰ هزار هکتار به سطح زیرکشت درختان صنوبر آن کشور افزوده شده است.
در گزارش پروفسور جیم کارله اطلاعات جامع‌تر و دقیق‌تری در مورد وضعیت کشت و کار صنوبر و بید در جهان، همچنین دستاوردهای علمی و فنی ۴ سال گذشته کشورها ارائه شده است.
این گزارش‌ها در موارد زیر مشترک هستند:
- نظر اغلب حکومت‌ها در مورد گسترش استفاده از صنوبر و بید مثبت ارزیابی می‌شود.
- صنوبرها اغلب همراه با محصولات کشاورزی و علوفه‌ای، دام و طیور به‌صورت تلفیقی مدیریت می‌شوند. در چنین وضعیتی فضای بین ردیف‌های درختان به‌ویژه در سال‌های اولیه درآمدهای مستمری را برای زارعین به ارمغان می‌آورد.
- برخی از کشورها به‌طور وضوح در یک دوره انتقالی توسعه کمی و کیفی صنوبر به سر می‌برند، لذا یکی از شرایط کلیدی برای موفقیت آنها بهبود سطح آموزش صنوبرکاری است.
- گرایش به سمت گونه‌های بومی صنوبر افزایش یافته است.
- در زمینه استفاده از مهندسی ژنتیک در صنوبرها، آزمون «درختان انتقال ژن یافته» نیازمند تضمین امنیت زیستی و اثرات کوتاه مدت و بلندمدت آن بر محیط‌زیست است.
- تولید‌کنندگان بیوانرژی اکنون در حال رقابت با صنایع سنتی مصرف‌کننده چوب صنوبر هستند. برخی از کشورها اشاره داشتند که بیوانرژی در حال ایجاد یک عدم‌توازن بین عرضه و تقاضاست و می‌تواند روی قیمت چوب تاثیر‌گذار باشد.
با نگاهی به موارد فوق به‌ویژه مطالب مستتر در گزارش پروفسور جیم کارله، چند نکته اساسی جلب نظر می‌کند که باید در برنامه‌ریزی توسعه زراعت چوب به آنها توجه شود:
۱) دامنه مصارف چوب صنوبر روز به روز گسترده‌تر می‌شود و گرایش روز افزون مردم به کشت صنوبر نیازمند برنامه‌ریزی علمی – عملی است. این امر، حرکت عملی محققان و متخصصان صنوبر و زراعت چوب را می‌طلبد.
۲) تجربه استفاده از صنوبر برای ترمیم رویشگاه‌های تخریب یافته و بازسازی چشم‌اندازهای جنگلی در کشورهای مختلف، برای ایران می‌تواند بسیار ارزنده باشد. از میان آنها، گونه ارزشمند و در معرض خطر سفید پلت که بومی و انحصاری مناطق پایین‌بند و جلگه‌ای خزری است، می‌تواند به طرز شایسته‌ای برای احیای جنگل‌های مخروبه به کار آید.
۳) استفاده از سیستم‌های کشت تلفیقی دالانی و دیگر روش‌های آگروفارستری مبتنی بر صنوبر شامل پرورش گیاهان زراعی- علوفه‌ای و دام و طیور در مجاورت صنوبر که تجربیات پژوهشی داخلی و خارجی در این زمینه وجود دارد، می‌تواند با تولید درآمد مستمر برای زارعین به‌ویژه در سال‌های اولیه منجر به افزایش کشت درخت در منطقه شود. این سیستم در بسیاری از مناطق کشور قابل اجراست.
۴) افزایش سطح صنوبرکاری در کشور چین به واسطه تعامل نیروهای پژوهشی، اجرایی و آموزشی با جلب مشارکت مردمی اتفاق افتاده است. به‌کارگیری این تجربه می‌تواند بسیار ارزنده باشد.
۵) گسترش درخت در خارج از جنگل امروزه طرفداران زیادی دارد. متأسفانه فرهنگ کشت درخت حتی در شمال کشور نیز بسیار ضعیف است. مسافران خسته‌ای را در نظر بگیرید که در جاده‌های مازندران در حال رانندگی هستند و در کنار جاده به ندرت سایه‌ای برای استراحت می‌یابند. درختکاری در چنین فضاهایی یا درختکاری در شهر با استفاده از ارقام مناسب صنوبر برای ایجاد سریع فضای سبز، یا احداث پارک‌های جدید و... همگی نمادهایی از گسترش درخت در خارج از جنگل هستند. تجربیات بین‌المللی کافی در این زمینه‌ها وجود دارد.
براساس برنامه راهبردی زراعت چوب، مبتنی بر سند چشم‌انداز ۲۰ ساله تا افق ۱۴۰۴، توسعه زراعت چوب در کشور باید از ۱۵۰ هزار هکتار به بیش از ۵۰۰ هزار هکتار افزایش یابد. از سویی دیگر سطوح فعلی زراعت چوب در کشور فقط ۲۵ درصد اراضی مستعد کشت صنوبر تخمین زده می‌شود. شمال کشور نیز به‌دلیل حضور تاریخی گونه‌های صنوبر بستر بسیار مناسبی برای توسعه زراعت چوب مهیا می‌نمایند.
اجرای این برنامه بدون در نظر گرفتن نقش مردم در توسعه و الزامات ترویجی و آموزشی آن محکوم به شکست خواهد بود. بنابراین هرگونه اقدامی در این زمینه باید به‌گونه‌ای طراحی شود که بهبود کمی و کیفی تولید چوب، عمدتا توسط مردم و در زمین خودشان به‌صورت خودجوش و البته با حمایت‌های فنی و مالی اولیه همراه باشد. نباید فراموش کرد که اراضی زراعی پر بازده و جنگل‌های طبیعی از این قاعده مستثنی هستند.
برخلاف تصور عمومی، اجرای زراعت چوب و به‌ویژه کشت‌های تلفیقی نیازمند آموزش‌های علمی و فنی نظیر اجرای صحیح اصول کاشت، داشت و برداشت است. اصولی نظیر انتخاب و آماده‌سازی زمین، انتخاب کلن، فاصله کاشت، عمق کاشت، عملیات پرورشی (هرس، کوددهی، آبیاری، وجین و...)، تعیین سن بهره‌برداری مبتنی بر قطر هدف، نوع مصارف، عملیات قطع و استحصال، برآورد حجم، بازاریابی و... باید آموزش داده شود.
تاکنون طرح‌های تحقیقاتی متعددی در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور اجرا شده است. با وجود ضرورت استمرار فعالیت‌های پژوهشی (البته در عرصه‌هایی که سنخیت بیشتری با رویشگاه‌های صنوبر داشته باشند) گزارش نهایی طرح‌های اجرا شده باید از آرشیو بیرون آمده و به مورد اجرا گذارده شوند. این مهم با مساعدت متولیان بخش‌های پژوهشی، اجرایی و ترویجی برای دستیابی به چوب بیشتر برای صنایع و درآمد بیشتر برای زارعین، متضمن پایداری بیشتر برای جنگل‌های طبیعی نیزخواهد بود.

دکترفرهاد اسدی عضو هیئت علمی

منبع : روزنامه همشهری