تهران در دوره‌ قاجاریه ، استان تهران

شهر تهران در نوروز سال 1200 هجری كه آغامحمدخان قاجار حكومت ایران را در دست گرفت به عنوان پایتخت انتخاب شد. آغامحمدخان با افكار بلند پروازانه‌ای كه داشت،‌ خواهان مقام خلافت اسلامی بود و این شهر را «دارالخلافه» نامید. عصر نوین تهران از این زمان آغاز شد. انتخاب این شهر به عنوان پایتخت از سوی آغامحمدخان قاجار می‌تواند دو علت داشته باشد :
الف : نزدیكی این شهر با ایلات افشار ساوجبلاغ و غرب ورامین كه طرف‌دار آغامحمدخان بودند.
ب : نزدیكی به شهر استرآباد و مازندران كه در حقیقت محل سكونت و زندگی سران نیروهای طرف‌دار آغامحمدخان قاجار بود.
آغامحمدخان برخلاف دیگر پادشاهان، علاقه چندانی به ساختن بناهای عظیم و باشكوه نداشت و از زمان وی فقط عمارت تخت مرمر باقی مانده است. جمعیت شهر را در این دوره 25 هزار نفر تخمین زده‌اند.
پس از آغامحمدخان قاجار، فتح‌علی شاه (1265-1212 هـ.ق) قدرت را به دست گرفت. وی برخلاف آغامحمدخان، بناها و عمارت‌های جدید در تهران ساخت كه از آن جمله می‌توان به توسعه و تزئین عمارت تخت مرمر، احداث تخت مرمری در وسط ایوان، ساختن مسجدهای شاه و مسجد عزیراللّه و مدرسه مروی و چندین باغ از جمله باغ نگارستان اشاره كرد. حاج میرزا آقاسی صدراعظم محمدشاه قاجار نیز بناهایی از جمله محله محمدیه و محله عباس‌آباد در جنوب بازار احداث كرد.
در زمان محمدشاه احداث بناهای جدید هم‌چنان ادامه داشت. ضلع جنوبی مسجد جمعه تهران و بازار بین این مسجد و مسجد شاه را كه «بین‌الحرمین» می‌نامند از آثار دوران حكومت محمدشاه است.
در دوران حكومت ناصرالدین‌شاه، جمعیت تهران را در حدود صد و پنجاه هزار نفر برآورد كردند. همراه با گسترس شهر تهران، ناصرالدین‌شاه، میرزا یوسف مستوفی‌الممالك صدراعظم و میرزا عیسی وزیر را مأمور طراحی نقشه شهر تهران كرد.
چون خلفا و سلاطین عثمانی، كه با ایرانیان شیعی مذهب روابط دوستانه نداشتند، استانبول را دارالخلافه و اسلامبول نام نهادند (كلمه استانبول را به اسلامبول به معنی شهر اسلام و مركز خلافت اسلامی تحریف كردند) ناصرالدین‌شاه نیز در مقابله با آن در سال 1284 هجری هنگام افتتاح محدوده شهر، تهران را «دارالخلافه ناصری» نامید. بعدها این نام منسوخ شد و همان نام تهران دوباره مرسوم شد. در این مدت، دروازه‌هایی علاوه بر چهار دروازه‌ای كه زمان شاه تهماسب در تهران بنا شده بود، ساخته شد. این دروازه‌ها تا سال 1309 در تهران پابرجا بودند. در این سال، شهردای وقت كه خواهان نوسازی و توسعه‌ شهر تهران بود،‌ بدون توجه به اهمیت تاریخی این دروازه‌ها، آن را ویران كرد. اما محله‌های پیرامون این دروازه‌ها باقی ماند. از میان محله‌های باقی‌مانده می‌توان محله‌ سنگلج، چال میدان، خانی‌آباد، گود زنبورك‌‌خانه پاچنار، دروازه قزوین، عودلاجان و چند محله دیگر را نام برد. از دیگر بناهای تاریخی در دوران قاجار امام‌زاده صالح، امام‌زاده سید اسماعیل، شمس‌العماره، كاخ فرح‌آباد، مسجد شاه، مسجد سپه‌سالار، عمارت نگارستان و مجلس شورای اسلامی هستند.