باستان‌شناسی فضایی و حل معماهای تاریخی

محوطه‌ای كه سفینه لونار ۵ شوروی سابق در روز ۹ می ۱۹۶۵ در آن بر سطح ماه سقوط كرد می‌تواند روزی فرصت‌ ارزشمندی برای مطالعه مجموعه سفینه‌های فاقد سرنشین سری لونار باشد كه در دوران رقابت شدید ابرقدرت‌ها بر سر حفظ برتری خود به ماه فرستاده شد. درمورد این محوطه سوالات نامحدودی مطرح است: آیا محل فرود این سفینه با سوابق موجود در آرشیو‌ها یكی است؟ آیا تركیب‌بندی این ماشین با مشخصات آن هم‌خوانی دارد؟ آیا ابزار یا فن‌آوری خاصی، از نوع جنگ سرد یا دیگر، در این سفینه‌ها وجود دارد كه قبلا اعلام نشده باشد یا در زمین هم مورد استفاده قرار گرفته باشد؟ ده‌ها محوطه در سطح كره ماه وجود دارد كه سفینه‌ها گاه بر اساس برنامه ماموریت خود، گاه بر حسب تصادف و گاه به دلیل خارج شدن از رده همچنان بر آن باقی مانده‌اند. تنها در پروژه آپولو، شش بخش مخصوص فرود سفینه به صورت ثابت در پایگاه گذاشته شد و شش بخش مخصوص صعود هم پس از رساندن سرنشینان سفینه به بخش هدایت به عمد برروی سطح ماه رها شد.
●باستان‌شناسی تمدن‌های كهن فرازمینی
البته پذیرش ایده تحقیقات باستان‌شناسی در محوطه‌های مربوط به كاوش‌های فضایی انسان تنها گام كوچكی در راه انجام تحقیقات میدانی بر اساس مدارك موجود از تمدن‌های فرازمینی محسوب می‌شود. ایزاك آسیموف، زیست‌شیمیدان و نویسنده داستان‌های تخیلی، زمانی چنین برآورد كرد كه كهكشان از ۳۲۵ میلیون سیاره تشكیل شده است كه بر بسیاری از آن‌ها آثار تمدن‌های از بین رفته وجود دارد. احتمالا فضانوردان زمینی و ایستگاه‌های شنود سیگنال‌های فضایی ناسا كه به دنبال هوش فرازمینی هستند تنها پیام‌های استاتیك را می‌شنوند،‌ زیرا آن‌ها در واقع به دنبال پیامی هستند كه معادی فضایی تمدن باستانی مایاها یا سومری‌هاست ــ تمدن‌های مرده‌ای كه امروز تنها می‌توانند از طریق باستان‌شناسی با ما صحبت كنند. تهیه كاتالوگی از امضاهای تصویری تمدن‌های پیشرفته روزی جز قلمرو باستان‌شناسی فضایی محسوب می‌شود. و مسلما زمانی كه پایگاه داده‌های فرهنگی بالقوه‌ای از ۳۲۵ میلیون سیاره در اختیار داشته باشیم، تحقیقات میدانی زیادی باید انجام دهیم.
كره ماه با محوطه‌های متعدد خود مسلما نخستین مقصد باستان‌شناسانی خواهد بود كه برای كار در فضا آموزش دیده‌اند. اما هر باستان‌شناس جوانی كه بخواهد عنوان نخستین باستان‌شناس ماه را از آن خود كند نا‌امید خواهد شد، چون این عنوان قبلا به چارلز پیت كونراد و الن بین اختصاص داده شده است.
این دو فضانورد در ۱۹ نوامبر ۱۹۶۹ سفینه آپولو ۱۲ را درست چندصد فوت آن‌طرف‌تر از كاوش‌گر فاقد سرنشین سرویور كه در ۱۹ آوریل ۱۹۶۷ بر سطح ماه فرود آمده بود به زمین نشاندند. این لحظه در تاریخ علم لحظه مهمی محسوب می‌شد،‌ اما در آن زمان اهمیتش درك نشده بود. بین و كونراد در شرف انجام نخستین مطالعات باستان‌شناسی روی ماه بودند. پس از به اهتزاز درآوردن پرچم آمریكا و انجام نمونه‌برداری‌های جغرافیایی، كونراد و بین به سوی آثاری رفتند كه در نتیجه هدایت خارق‌العاده و موفقیت‌آمیز سفینه در نزدیك آن فرود آمده بودند. آن‌ها دریافتند كه كاوشگر سرویور ۳ پس از لمس سطح ماه از جای خود جهیده بود و به دقت از آثار به جا مانده از پایه‌های سفینه عكس‌برداری كردند. كونراد متوجه شد كه این آثار به رنگ قهوه‌ای هستند، درحالی‌كه به گفته مهندسان كنترل ماموریت در هوستون این كاوشگر زمانی كه برسطح ماه فرود آمده سفیدرنگ بوده است. آینه سیستم عكاسی سفینه تار شده بود و كل سفینه پوشیده از گرد‌و‌خاكی بود كه احتمالا هنگام به ماه نشستن آن به‌پا شده بود. كنراد و بیم با استفاده از ابزاری برنده دوربین تلویزیونی كاوشگر، بازوی مخصوص نمونه‌برداری از راه دور و تكه‌هایی از لوله‌های كاوشگر را از آن جدا كردند. این فضانوردان این قطعات را برچسب زدند، بسته‌بندی كردند و با خود به زمین بازگرداندند. سپس مركز فضایی جانسون در هوستون، تكزاس، و شركت هوا و فضا هیو در ال‌سگوندو،‌كالیفرنیا، به بررسی تغییرات ایجاد شده در این قطعات در مدت بیش از دو سالی كه در ماه مانده بودند پرداختند. گزارشی كه از این بررسی‌ها در سال ۱۹۷۲ توسط ناسا به چاپ رسید نشان‌دهنده تمركز مطالعات انجام شده بر تغییرات این سفینه در جریان سفرش در خلا فضا بود. و به‌این‌ترتیب ماموریت آپولو۱۲ نخستین نمونه‌ باستان‌شناسی فضایی، باستان‌شناسی فرازمینی و مهم‌تر از همه باستان‌شناسی تكوینی كه به مطالعه نیروهای محیطی و فرهنگی وارد بر تاریخچه حیات آثار بشری در فضا می‌پردازد به شمار می‌رود.
قطعه‌ای از دوربین تلویزیونی كاوشگر سرویور ۳ كه تحت آزمایش‌های میكروبیولوژیك قرار گرفته بود شواهدی را دال بر وجود باكتری استرپتوكوكوس میتیس در ماه فراهم آورد. محققان لحظه‌ای فكر كردند كه كونارد و بین به نشانه‌های حیات در ماه دست یافته‌اند، اما پس از این‌كه در جریان بررسی‌ها فرضیه‌های مختلف ارائه شده یكی‌یكی حذف شدند، محققان به ریشه این حیات به ظاهر فرازمینی دست یافتند. به هنگام انتقال این دوربین به سفینه برای فرستاده شدن به ماه، شخصی روی آن عطسه كرده بود و ویروس موجود در عطسه با دوربین به ماه سفر كرد و به مدت دو‌سال‌ونیم در خلا باقی ماند. و بالاخره با بازگشت آپولو ۱۲ به زمین دوباره حیات یافته بود. حتی عظمت بی‌انتهای فضا هم نتوانسته بود انسان‌ها را از پخش ویروس سرماخوردگی بازدارد. و این‌گونه بود كه باستان‌شناسی فضایی به نخستین كشف بزرگ خود دست یافت.

كاسب كاردان – دانش آموز سوم تجربی دبیرستان تكتم