ضرورت خصوصی‌سازی در مدیریت سفرهای حج

با گذشت ۱۷ سال از فروریزی دیوار برلن و ۱۵ سال از برچیده شدن دم و دستگاه گاس‌پلن Gosplan شوروی و با وجود سابقه حمله‌داری خصوصی در ایران و با وجود سه برنامه چهارساله تاکیدکننده بر خصوصی‌سازی و بالاخره ابلاغیه مقام معظم رهبری در مورد اصل«۴۴» و تصویب لایحه مربوط به مجلس شورای اسلامی، حج در ایران با مدیریت دولتی انجام می‌شود.
سازمان حج و زیارت وجوه پرداختی متقاضیان حج را از قبل دریافت می‌کند، کم‌وبیش مدیران کاروان‌ها را انتخاب می‌کند، براساس سهمیه سعودی، متقاضیان را بین آن‌ها تقسیم می‌کند، به طور متمرکز مسافرخانه و هتل اجاره می‌کند، به طور متمرکز قرارداد حمل‌ونقل هوایی و درون شهری (مکه و مدینه) منعقد می‌کند، به طور متمرکز مواد غذایی می‌خرد، می‌پزد و بین کاروان‌ها توزیع می‌کند، به طور متمرکز طریق چادر و تجهیزات در عرفات و مزدلفه و منا برپا می‌کند؛ در این میان، به نظر می‌رسد مدیر کاروان و همکارانش کارمندان سازمانند که با قراردادی موقت به استخدام درمی‌آیند.
به راستی آیا کشوری که می‌خواهد پیچیده‌ترین تجهیزات تولیدی خود را در مدار فعالیت بخش خصوصی قرار دهد و نیروگاه‌ها، تاسیسات دریایی و هوایی، پتروشیمی‌ها و بانک‌های دولتی را به بخش خصوصی بفروشد، نمی‌تواند ترتیبی دهد که تورهای زیارتی حج را از طریق چارچوب بخش خصوصی اداره کند؟ آیا بخش خصوصی ایران تا این حد توان لازم را دارد؟ پس نقش عوامل بازار در این میان چه می‌شود؟ پس، صحبت از بازار آزاد و رقابت برای چیست؟
چه ضرورتی دارد که تمامی حجاج ایرانی در هر روز غذای یکسانی صرف کنند؟ چرا نباید حجاج ایرانی همچون حجاج سایر کشورها، بتوانند در انتخاب محل اقامت خود، وسیله رفت‌وآمد خود یا خوراک مصرفی خود نظر بدهند؟ اگر سهمیه‌بندی را بهانه کنیم و بگوییم دولت عربستان سعودی سقف تعداد نفر ورودی دارد و به این دلیل حضور دولت در عرصه مدیریت حج ضروری است، آن‌گاه باید بپرسیم چگونه است که سایر کشورها با وجود داشتن سهمیه، توانسته‌اند مدیریت حج غیرمتمرکز و مبتنی بر مدیریت خصوصی و به کمک تورگردان‌های مستقل از دولت را عملی کنند؟
اگر قرار باشد یک دستگاه دولتی، طرف اجاره همه ساختمان‌ها و محل‌های اقامتی کاروان‌های حجاج ایرانی باشد، آن گاه مدیر کاروان چگونه ممکن است بر موجر فشار آورد و امتیازات لازم را اخذ کند؟ این مدیران کا‌روان‌ها هیچ ابزار کنترلی برای فشار آوردن بر صاحبان مسافرخانه‌ها و هتل‌ها و سایر ساختمان‌های محل اسکان حجاج را ندارند. اگر غذای حجاج ایرانی در آشپزخانه دولتی به طور متمرکز طبخ و بین کاروان‌ها توزیع می‌شود، مدیر کاروان چه نقشی در ارتقای کیفیت غذا دارد؟ اگر دولت ایران به طور متمرکز اتوبوس‌های داخل شهر مکه و مدینه را اجاره کرده و در اختیار کاروان‌های ایرانی قرار می‌دهد، مدیر کاروان چه کنترلی بر مدیریت حمل‌ونقل حجاج می‌تواند داشته باشد؟
البته تلاش کارکنان حج و زیارت و علاقه آنان به خدمت به حجاج و مساعی خداپسندانه آنان را نمی‌توان نادیده گرفت. به علاوه نظام کنترلی دولتی بر حج نیز مربوط به دولت نهم نیست و از گذشته‌ها تداوم داشته است. بحث برسر مبانی، هزینه‌ها و مخاطرات مدیریت دولتی بر حج است، بحث برسر نادیده گرفتن امکانات بازار و سازوکار بازار رقابت است. چه دلیلی دارد که امکانات دولتی (اگر یارانه‌ای پرداخت می‌شود) به طور مساوی به همه شهروندان برسد؟ چه دلیلی دارد که محصول واحدی در اختیار همه زائران و حجاج، فارغ از توان‌های پرداخت متفاوت آنان قرار گیرد؟ و بدتر از همه چرا دولت باید به جای ایفای نقش حاکمیتی و نظارتی سطح خود را تا آن‌جا تنزل دهد که به اجاره‌داری، طبخ غذا و توزیع بلیت هواپیما روی آورد؟ شأن دولت به مراتب اعلی‌تر از چنین موقعیتی است. حتی در کشورهایی چون چین و هند نیز چنین شیوه‌های عملی برچیده شده است.
موقعیت انحصاری سازمان حج و اوقاف نیز خلاف اصول رقابت، اقتصاد عادلانه و اقتصاد باز است و با قوانین موجود مغایر است و به طور کامل در تضاد با ابلاغیه مقام معظم رهبری در مورد اصل «۴۴» است. طبق مفاد این ابلاغیه آن‌چه بخش خصوصی می‌تواند انجام دهد و در فهرست صدر اصل «۴۴» نیست، به طور مطلق باید از حوزه عمل و اجرای دولت خارج شود. شیوه مدیریت دولتی حاکم بر حج نه تنها خلاف عقل، منطق اقتصاد و قانون حاکم بر کشور است بلکه توهینی بر قابلیت‌های بخش خصوصی در ایران است، بخش خصوصی‌ای که نتواند در مورد خوراک و محل اقامت مسافران سفری زیارتی تصمیم بگیرد، چگونه می‌تواند مدعی باشد که پیچیده‌ترین فن‌آوری‌ها را کنترل خواهد کرد و به رقابت با بخش‌خصوصی کشورهای پیشرفته همت خواهد گمارد؟
منطق و تجربه اقتصاد می‌گوید هر جا موقعیت انحصاری و رانت به سازمانی تعلق گیرد، فارغ از پاکدامنی و صفات برجسته انسانی مدیران آن، فساد نیز دامن‌گیر می‌شود. برای زدودن هر نوع غبار و ابهام از چهره مدیریت حج کشور که جریان معنوی عظیم و بی‌بدیلی را هدایت می‌کند، ضروری است هر چه زودتر مبانی اقتصاد رقابتی و بازار آزاد بر این عرصه از کسب وکار کشور حاکم شود. این بنده نیز همچون مسافر کوچکی در خیل مشتاقان حج، از درگاه خداوند مسألت دارم که هر چه زودتر خصوصی‌سازی حج در ایران را شاهد باشیم و در این عرصه، نقش دولت اصلاح شود این تقاضا از درگاه خداوندی به‌رغم آن انجام می‌شود که مدیریت دولتی حج در ایران به طور نسبی کارآمد است بنابراین، بحث بر سر اصول است: شرایط بازار و رقابت به ناگزیر خصوصی‌سازی در مدیریت حج را ضروری می‌سازد.

حسین عبده تبریزی از مکه مکرمه

منبع : روزنامه سرمایه