نگاهی به روش های پژوهش علمی برای دانش آموزان

عمومی کردن پرسشگری و تقویت روحیه پژوهشی از مهمترین اقدامات، جهت ساختن جامعه علمی به شمار میآید. از دریچه پژوهش می توان به فردایی علمی تر دست یافت که بهتر از امروز باشد و به جاست که راه رسیدن به آینده ای درخشان، در پرتو پژوهش را باز کنیم تا بتوانیم دست هایی هدایت گر را در دست های طالبش قرار دهیم و بر تو است ای معلم که گام های دانش آموزت را به سوی رشد و تکامل سوق دهی چه بسا دانشآموز پرسشگر امروز پژوهشگر فردا گردد و در کنار آن تعهد را نیز به وی بیاموز تا سعادتی جاوید به بار آورد.
واژه پژوهش یک کلمه فارسی، معادل واژه انگلیسی research است. در فرهنگ فارسی عمید پژوهش به معنای جست و جو کردن، تفحص کردن، تحقیق کردن، خواستن، بازخواستن، طلب کردن و جویا شدن است.
صاحب نظران، پژوهش علمی را به صورت های مختلفی بیان کرده اند که دو نمونه از تعاریف در زیر آورده شده است:
پژوهش علمی، بررسی نظام یافته، کنترل شده، تجربی و انتقادی در مورد پدیده های طبیعی است که روابط احتمالی بین این پدیده ها به وسیله نظریه و فرضیه هدایت می شود. پژوهش علمی عبارت است از فرآیند جست و جوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین.
ویژگی های علمی هدف اصلی پژوهشگر، کشف اصول و قواعد کلی و توضیح رابطه بین عوامل و پدیده های مورد مطالعه است. بنابراین پژوهش درباره هر مساله و در هر حیطه ای که باشد، ویژگی های زیر را داراست:
▪ نظام دار بودن و داشتن اصول و قواعد معین
▪ پایه و اساس منطقی داشتن
▪ مکمل و افزایش دهنده دانش موجود
▪ معطوف به حل یک مساله مبهم یا حل نشده
▪ هدفمندی
▪ روش پذیری و قابل عمل بودن
▪ متکی بودن به روش های کیفی یا کمی قابل اندازه گیری
▪ تکرارپذیری و انتقال پذیری (روش ها و مفاهیم به طور صریح بیان می شود تا هر پژوهشگر در شرایط دیگر نیز بتواند در صورت تمایل پژوهش را تکرار کند)
▪ تعمیم پذیری
▪ پایان هر پژوهش علمی، آغاز رو به رو شدن با مسائل جدید
▪ خود تصحیح کنندگی (پژوهش علمی فرضیه های خود را مورد آزمون قرار می دهد.)
● ویژگی های مهم پژوهشگر:
پژوهشگر باید در زمینه ای پژوهش کند که در آن از تخصص و تجربه کافی برخوردار است. پژوهش، کاری وقت گیر است، بنابراین مستلزم شکیبایی، پشتکار و اجتناب از شتاب است.
مهمترین نکته این است که پژوهشگر باید در انجام دادن پژوهش از هر گونه پیش داوری و تعصب شخصی دوری گزیند.
● مراحل اجرای پژوهش علمی:
در این قسمت مراحل اجرای پژوهش علمی به صورت اجمالی بیان شده است.
انتخاب موضوع، بیان مساله، ضرورت پژوهش، پیشینه پژوهش، بیان گزاره های مساله (هدف/ فرضیه / سوال)، مشخص کردن متغیرها و مقیاس سنجش آنها، تعیین ابزار اندازه گیری، مشخص کردن جامعه نمونه، حجم نمونه و روش نمونه گیری.
اولین گام در پژوهش، انتخاب موضوع پژوهش است. موضوع پژوهش باید دارای ویژگی های زیر باشد:
▪ مورد علا قه پژوهش گر
▪ جدید بودن
▪ پژوهش پذیر بودن
▪ اهمیت داشتن و مفیدبودن
▪ در حد توانایی پژوهش گر
▪ وجود منابع مادی
▪ وجود منابع اطلا عاتی
▪ به صرفه بودن از نظر هزینه و زمان.
● مقدمه و بیان مساله:
مقدمه با طرح یک زمینه کلی در ارتباط با موضوع مورد مطالعه آغاز می شود. گاهی پژوهش گر مقدمه و بیان مساله را ادغام نموده به عنوان طرح مساله یا بیان مساله ارائه می نماید. در بیان مساله، پژوهش گر مساله را به طور واضح بیان می کند، مساله باید به اندازه کافی محدود شود تا امکان یک نتیجه گیری مشخص را ممکن سازد. در این قسمت ابتدا، زمینه بروز مساله پژوهش، ویژگی ها، گستردگی، اهمیت و علل احتمالی بروز مساله بیان می شود. علا وه بر این ناکافی بودن پژوهش های انجام شده و کاربردهای حاصل از مساله نیز ارائه می شود.
هر چند بیان مساله با توجه به مطالعات قبلی انجام می گیرد اما به بررسی کامل این مطالعات نمی پردازد بلکه تنها آن هایی را انتخاب می کند که در رابطه مستقیم با موضوع مورد بررسی بوده و بتوان به آنها استناد کرد. معمولا با طرح پرسش اصلی بیان مساله پایان می پذیرد. این پرسش پاسخ و نتایجی را طلب می کند و فعالیت های پژوهش را بر هدف آن متمرکز می سازد.
● اهداف پژوهش:
هر طرح پژوهشی برای آن است که هدفی را تحقق بخشد. هدف پژوهش، با نظریه مورد بررسی و فرضیه ای که آزموده می شود رابطه دارد. برای بیان هدف بهتر است از فعل کنشی مانند «مشخص کردن» استفاده نمود. به دنبال هدف اصلی پژوهش می توان اهداف جزئی را نیز بیان کرد.
● اهمیت و ضرورت پژوهش:
پژوهش گر در این قسمت باید مشخص کند که پاسخ سوال مطرح شده یا راه حل مساله تا چه اندازه ضرورت دارد. این قسمت بیانگر باارزش بودن پژوهش است و صرف انرژی و توان انجام پژوهش را توجیه می نماید.
● فرضیه یا سوال های پژوهشی:
فرضیه قلب پژوهش علمی است. فرضیه حدس سنجیده و خردمندانه ای است که پژوهشگر بر اساس تجربه و مطالعه پژوهش های دیگران به دست می آورد. ساختن فرضیه بدون مطالعه منابع مربوط به موضوع پژوهش و بدون یافتن پایه های نظری مناسب در آن زمینه علمی نیست. در بعضی از انواع پژوهش (اکتشافی) به جای فرضیه از سوال های پژوهشی استفاده می شود. ویژگی های فرضیه مناسب به شرح زیر است:
▪ با شواهد عقلی و حقایق علمی شناخته شده هماهنگ است.
▪ بدون ابهام باشد و با ساده ترین اصطلا حات بیان شود.
▪ آزمون پذیر باشد و آزمون درستی یا نادرستی آن به طور کامل امکان پذیر باشد.
▪ فرضیه عمدتا رابطه بین دو یا چند متغیر را پیش بینی می کند.
▪ به نتایج مهم منجر می شود.
▪ باید به مساله ای که در پژوهش بیان شده پاسخ دهد نه به پژوهش های دیگر.
▪ فرضیه باید دقیق و اختصاصی باشد.
● ادبیات پژوهش:
ادبیات پژوهش خلا صه ای از پژوهش های قبلی و نوشته های مهم پژوهشگران و متخصصان در زمینه ای که پژوهش در آن صورت می گیرد است. با این که پژوهشگر از همان ابتدا، برای انتخاب موضوع و بیان مساله به جمعآوری اطلا عات و دانش موجود در زمینه مربوط به مساله پژوهش پرداخته است.
با توجه به اینکه یک پژوهش خوب بر تمامی یافته هایی که درباره مساله به دست آمده مبتنی است، لذا این بخش از گزارش نشانگر دانش پژوهش گر در آن رشته است. لا زم به ذکر است که پس از نوشتن پژوهش های مرتبط، باید به نقد و بررسی آن ها پرداخته شود. برای دسترسی به پیشینه و مبانی نظری پژوهش می توان از کتابخانه ها، پژوهشکده ها و مرکز اسناد و سایت های اینترنتی استفاده کرد.
پژوهشگر می تواند برای جمعآوری اطلا عات و فیش برداری، از فیش های تحقیقاتی موجود استفاده کند. تا اطلا عات به طور دقیق و صحیح جمعآوری گردد.
● روش پژوهش:
پژوهش ها از نظر کنترل متغیرها به دو دسته اصلی غیرآزمایشی و آزمایشی طبقه بندی می شوند. در پژوهش غیرآزمایشی روابط بین متغیرهای دستکاری نشده مطالعه می شود. انواع پژوهش غیر آزمایشی عبارتند از: پیمایشی یا زمینه یابی، همبستگی، پس رویدادی یا علی مقایسه ای، مورد پژوهی، اقدام پژوهی. پژوهش زمینه یابی خود به سه دسته مقطعی، طولی و دلفی تقسیم می گردد.
در پژوهش آزمایشی، پژوهشگر، محرک، رفتار یا شرایط محیطی را دستکاری می کند سپس چگونگی تاثیر وضعیت یا رفتار آزمودنی مورد مشاهده قرار می دهد. در این نوع پژوهش، پژوهشگر باید از عوامل دیگری که بر نتیجه کار اثر می کند آگاه باشد و آن ها را به گونه ای کنترل نماید یا از میان بردارد تا بتواند بین عامل دستکاری شده و آثار مشاهده شده رابطه ای منطقی برقرار سازد. پژوهش آزمایشی را می توان به دو طبقه کلی آزمایش آزمایشگاهی و آزمایش میدانی تقسیم کرد.
تنها تفاوت بین پژوهش آزمایشی و پژوهش غیرآزمایشی در کنترل مستقیم متغیرهای مستقل و اعمال آرایش تصادفی است.
سایر روش های پژوهشی عبارتند از: تاریخی، فلسفی، قوم نگاری، تحلیل محتوا، فراتحلیل، کیفی بنیادی، کاربردی، تحقیق و توسعه ... که در این نوشتار مجالی برای توضیح آن ها نیست.
● یک خبر پژوهشی
روز جهانی بدون دخانیات: آیا می دانید که ۳ درصد دانشآموزان ۱۵-۱۳ ساله سیگاری هستند؟
دهم خرداد هر سال را سازمان بهداشت جهانی «روز جهانی بدون دخانیات» نامگذاری نموده است که امسال شعار بسیج متخصصان سلا مت علیه مصرف دخانیات سرلوحه فعالیت ها قرار گرفت. راستی ما را چه شده است که بی خیال از کنار حوادثی که جان و مال و سلا مت فرزندان ما را تهدید می کند این چنین ساده می گذریم؟
متاسفانه در سال های اخیر بسیاری از نوجوانان به تصور این که قلیان خصوصا با طعم میوه ای زیان کمتری دارد به قلیان روی آورده اند، در صورتی که تحقیقات نشان داده است ضررهای قلیان ۱۰ برابر بیشتر است. بنابر گزارش BBC محققین دریافته اند که افراد سیگاری حافظه ضعیف تری دارند. پزشکان تاکنون ۴۵۶۰ ماده سمی و ۶۰ ماده سرطان زا را در سیگار کشف کرده اند.
در دهه اخیر تقریبا امر پژوهش در آموزش و پرورش نهادینه شده است و به لحاظ کمی و کیفی گسترش قابل ملا حظه ای یافته است. پژوهش در سطح ستادی و کلا ن آموزش و پرورش و نیز در شوراهای تحقیقات آموزش و پرورش استان ها و شوراهای پژوهشی استان ها و مناطق کشور دنبال می شود.
● برخی از دلا یل و الزامات بایسته در رویکرد آموزشی به پژوهش
۱)شتاب فزاینده تغییر و تحول در فرآیند تعلیم و تربیت کشورهای جهان، اکنون چند سالی است که افزون تر شده و روزی نیست که تغییری را در زمینه و روش های آموزشی وشیوه های یاددهی- یادگیری شاهد نباشیم. اکنون آموزش از فرآیند صرف انتقال اطلا عات به دانشآموزان و آموزش اندیشه ها به سوی آموزش شیوه های حل مساله، پرورش خلا قیت، بنیه پروری و آموزش چگونه اندیشیدن سوق داده شده است و حافظه پروری و باز پس دادن هر آن چه که در کتاب های درسی نوشته شده به قلیل ترین حد خود رسیده است.
۲) تغییر در شیوه های یاددهی- یادگیری و راهبردهای تدریس و ابداع و نوآوری فراوان و مستمر در این زمینه راهبردهای یاددهی- یادگیری جدید، کاربردی را فرا روی معلمان قرار داده است. متاسفانه راهبردهایی همچون: حل مساله، تداعی معانی و ایفای نقش بارش مغزی یا آزاداندیشی، مباحثه گروهی (یا پژوهش گروهی) در حال حاضر نزد اغلب معلمان ما مهجور و ناشناخته اند.
۳) کاربرد این روش ها در حین تدریس توسط معلمان، در تعمیق یادگیری فراگیران و نهادینه شدن اطلا عات و کاربردی شدن آنها نقش به سزایی دارد.
در واقع با این روش ها می توان به جای انتقال صرف مفاهیم، به دانشآموزان مفهوم سازی را آموخت و آموزش را طوری سازماندهی کرد که مدیریت یادگیری خود را بر عهده گیرند.
مراحل پژوهش دانشآموزی
الف) انتخاب موضوع:
اگر دانشآموزی، موضوع پژوهش خود را از روی علا قه تعیین نکرده باشد در عمل با مشکل مواجه می شود و این ضربه است برای یک پژوهشگر تازه کار.
ب) یافتن منابع تحقیق:
مساعدت و همراه معلم ، کتابدار، مربی پرورشی، مسوول کارگاه مدرسه می تواند دانشآموز پژوهشگر را یاری دهد.
ج) جست وجو در منابع:
مطالعه، مشاهده، گفت وگو، طراحی پرسشنامه ای ساده از فعالیت هایی هستند که برای جست وجو در منابع صورت می گیرد.
د) خلا صه نویسی: در این مرحله دانشآموز می تواند با استفاده از یادداشت هایی که برداشته (فیش هایی که در آنها نکته هایی را مرقوم کرده) به خلا صه نویسی می پردازد.
ه) مرور مجدد:
که مراحل اول تا چهارم را مرور می کند و از آنها اطمینان پیدا می کند و آماده تدوین نهایی تحقیق می شود.
و) پاک نویس:
یا تدوین تحقیق، دانشآموز در مرحله نهایی پژوهش خود، گزارش خود را آماده می کند لا زم به ذکر است که کمیت صفحات زیاد مدنظر نیست بلکه کیفیت آن مورد نظر می باشد، سپس با طراحی، تجلید و صفحه بندی آن را آماده و به معلم خود ارائه می دهد.
نمونه هایی از شیوه های پژوهش دانشآموزی:
۱) انجام تحقیق به صورت کتابخانه ای و ارائه آن به صورت مکتوب
۲) مصاحبه با افراد گوناگون
۳) نوشتن داستانی راجع به موضوع
۴) ترسیم نقاشی در ارتباط با موضوع تحقیق
۵) استفاده از هنر کاریکاتور
۶) نوشتن نمایشنامه کوتاه
۷) تحقیق به صورت مشاهده پدیده ها.

نویسنده : فاطمه السادات سیدباقر

منبع : روزنامه مردم سالاری