روش نهایی علمی

خیلی از روشهای سنتی هنوز کاربرد دارند و خیلی از روشها نو مال سه ، چهار دهه پیش هستند منسوخ هستند و دیگر به کار گرفته نمی‎شوند.
● روشهای سنتی :
▪ قدمت طولانی در کاربرد آنها وجود دارد
یکی از این روشها تحت عنوان روش نمایش علمی ذکر شده باز وقتی می‎گویم نمایش علمی، با ایفای نقش، نقش بازی کردن اشتباه نگیرند . روش نمایش علمی مبتنی بر یادگیری به اصطلاح مهارتی ، عملی براسا س مشاهد می‎باشد . من یک جایی مهارت عملی را با اجراء و انجام دادن یاد می‎گیرم . این یک فرآیند دیگری است ولی یک جا یک مهارت عمل را از طریق فقط مشاهد ه کردن مثل روش سنتی در گذشته، مثلاً ‌در یک روستایی کار کردم کار حرفه خود را فقط از طریق نگاه کردن کار استاد کار یا پدر و مادر یاد می‎گیرد.
چه زمانی این روش را بکار می‎گیریم. ما می‎خواهیم بچه ها یک مهارت عملی را در روی یک دستگاه بدست بیآورند، اما این دستگاه محدود است و در اختیار همه نیست، با این کار بکنند.
معلم این را وارد کلاس می‎کند و با توضیح دادن و به نمایش گذاشتن آن مهارتها را به بچه ها یاد می‎دهد. به این روش به اصلاح گفته می‎شود، نمایش علمی و یک وسیله علمی، مثلاً موتور دیزل را برایشان توضیح می‎دهیم . این روش نیز مراحل خاص خود را دارد .
▪ اولین مرحله،‌ آمادگی است
آمادگی چیست ؟ من یک وسیله را آوردم و می‎خواهم کار کنم و بارها در کلاس استفاده کردم . آیا لازم است مجدداً آن را چک کنم و با آن تمرین کنم ، ببینم جواب می‎دهد یا نه،‌ حتماً لازم است، چرا؟
گاهی اوقات ممکن است وسیله‎ای دستکاری شد. دقیق کار نکند و در کلاس. ولی بچه ها گفتم کار کرده آن این است، وقتی می‎خواهم به مرحله عمل دربیاورم جواب نمی‎دهد. بچه ها بین خراب شدن دستگاه و دانش من نمی‎توانند زیاد فرق قائل شوند و شروع می‎کند، به خندیدن می‎گویند خود استاد و معلم بلد نیست. این را من شاهد بودم .
دانشکده کشاورزی یکی از دانشگاهها، استاد بزرگواری، عنوان درس من نمی‎دانم ولی روی تراکتورهای کشاورزی و نحو روشن کردن آن استاد صحبت کردند، این نه، تمام حرفها را زد و بعد آمد استارت بزند دین ماشین روشن نمی‎شد. شروع کردن دانشجویا هر هر خندیدن، ببینید استاد خودش بلد نیست می‎خواهد به من یاد بدهد.
مثلاً به شاگرد بخواهیم بگوئیم چگونه از اوهد در کلاس می‎خواهیم استفاده کنیم، وی ناخود آگاه می‎خواهیم لامپ آن سوخته حتی بعضی ار ما را دیدیم ،حتی دکمه‎اس را بلد نیست .
آزمایش کردن دستگاه ، چک کردن و نحوه کار کردن که خود معلم مسلط بشود و بعد بردن سرکلاس و در جای معین که همه بچه ها بتوانند ببیند قرار دهد. این مرحله آمادگی است.
▪ مرحله دوم مرحله توضیح :
قبل از اینکه به توضیح تشریح کار کرد این دستگاه بپردازد این معلم باید بگوید هدف چیست ؟ و می‎خواهد چه مهارتی را یاد بدهد. بعد شروع می‎کنیم به نحوه کار کرد این دستگاه، این را وقتی توضیح دادیم در مرحله سوم به نمایش این قسمتها می‎توانیم قطعات را باز کنیم، ببندیم و کار هر قسم را به نمایش بگذاریم .
بچه ها ببینید که این دستگاه چه جوری کار می‎کند. بسیاری ار متخصصین روشهای جدید توصیه می‎کنند که توصیه خوبی است و می‎گویند : « مرحله سوم و دوم را با هم ادغام کنیم. یعنی در ضمن اینکه کار کرد قطعات را نشان می‎دهیم همان موقع توضیح دهیم . چون شاگرد از طریق سمعی بصری هم می‎شنود و هم می‎بیند اثراتش خیلی بیشتر است.
گاهی همین توضیح را که ما برای معلمین در استفاده از تخته گچی یا تخته سیاه می‎دهیم،‌ گاهی اوقات معلمان را می‎بینید که می‎نویسند سکوت مقطع می‎نویسند بعد توضیح می‎دهند.
لحظه‎ای که ارتباط قطع شد. ارتباط و قلم سند که شروع می‎کند به کارکردن تا ارتباط را مجدداً برقرار کردند کار بسیار مشکلی است. توصی می‎کنیم ضمن نوشتن ، حرفهایتان را بزنید.
اما در مرحله آخر ، چهارم بعد از اینکه نمایش و توضیح تمام شد حالا به تناسب ابزاری که داریم. محدودیتش ممکن است یک ؟ سه بچه ها بیایند کنار دستگاه قرار بگیرند . مثلاً خاموش و روشن کنند، یا قسمتهای دیگر که قبلاً‌ توضیح دادن کار کنند درست این معنای کار عمل نیست و نیاز به زمان بیشتری دارد .ولی همین قدر آوردن بچه ها کنار دستگاهها از نزدیک دیدن و خاموش و روشن کردن می‎تواند مؤثر باشد این برنامه می‎گویم آزمایش سنجش ،‌از یک طرف دستگاه را آزمایش می‎کند و از طرف دیگر من معلم متوجه می‎شویم که این مهارت چقدر در ذهن آن جای گرفته،‌ البته بعد از این مرحله آموزش ، اگر امکانات به ما اجازه بدهد تا با دستگاه کار کنند تا مهارت لازم را بدست بیآورند .
از محاسن این روش حالا من همین قدر بگویم شاید اولین باری است در زندگی آموزش انسانها وسیله و اشیا، حقیقی وارد کلاس می‎شود. بسیار مهم است که فرد پیوند ایجاد بسته که بین محیط آموزشی گفتاری و یک وسیله حقیقی .اما از معایب برجسته این است که مهارتهای عملی را تنها از راه مشاهده نمی‎توانیم ببینیم .
مهارتهای عملی نیز به ممارست دارد، حالا در بعضی از کتابها به عنوان حرفه‎آموزی و مهارتهای حرفه‎آموزی از آن بحث می‎شود. و من امیدوارم آن مهارت علمی درآمد و در آنجا عزیزان می‎توانند رجوع کند. ای روش با این ساختار خیلی ساده می‎گویم روش نمایش البته دقت کنید اشتباه نکیند در بعضی از کتابهای انگلیسی و روانشناسی روش سخنرانی را روش نمایشی ذکر کردند چون در آنجا معلم به طور شفاهی دارد نمایش می‎دهد یا خودش را به نمایش می‎گذارد.
▪ سؤال : شما در روش سخنرانی فرمودید تغییر کانالهای ارتباطی مثلاً از گوش دادن دانش‎آموز به نگاه کردن تعببیر می‎شود.
پس آیا می‎توانیم بگوئیم این روش نمایش تلفیق شود . اگر دقت کنید برای اینکه از یک نواختی وقت کشی در بیایید کانال را عوض کنید . وقتی کانال عوض کنید دیگر روش سخنرانی نیست، تلفیق و ترکیب است .
در روشها هر چقدر هم تلفیقی عمل کنیم اثرش بیشتر خواهد بود. طبیعی است در همین روش هم یک بحث مرحله توضیح است اما چرا نمایش ، می‎خواهیم مهارت را یاد بدهیم آنهمه از راه مشاهده و نشان دادن به همی دلیل نمایشی است.
شما در کلاس درس به هیچ وجه بطور مطلق یک روش خاص را نمی‎بینید ، همیشه معلمین ما در عمل ترکیبی و تلفیقی عمل می‎کننند.
اما روش دیگری که در این مقوله خیلی نزدیک است به روش نمایش علمی روش آزمایشگاهی است حالا یک سؤال من نمی‎دانم به ذهن عزیزان میآید که تفاوت این دو روش چیست؟
در روش آزمایشگاه دانش‎آموز کار می‎کند .
▪ روش آزمایشگاهی
روشی است که داشجویان و دانش‎آموزان با در اختیار داشتن ابزار آموزشی خود شخصاً به مطالعه تحقیق و یادگیری می‎پردازند یعنی خودشان فعالند ولی در اینجا معلم فنی است.
شما در آزمایشگاه هم دید که آید در آزمایشگاهی معلمی بیاید آزمایشی را انجام بدهد. حتی در آزمایشگاه و بچه ها نشسته این مرحل را از راه دیدن یاد‎می‎گیرند. آیا این آزمایشگاهی است یا نمایشی
ـ آزمایشی
گاهی دیدید که معم آزمایشگاه اینکار را انجام می اینکار را انجام می‎دهد می‎رود وارد آزمایشگاه می‎شود واما خودش انجام می‏دهد و بچه ها می‎بینند این روش آزمایشگاهی نیست بلکه روش نمایشی است . گفتم در روش آزمایشگاهی با در اختیار داشتن ابزار خو شخصاً تجربه کسب می‎کند
اما آیا در روش آزمایشگاهی ما گاهی ناچار می‎شویم که نمایش عمل کنیم یا نه . می‎گوییم بله ، مواردی هست که معلم باید بجای آزمایشی، نمایشی عمل کند
۱) آزمایش خطرناک است ، هنوز نکات ایمنی را شاگرد یاد نگرفته است اگر بخواهیم ابزار در اختیارش می‎گزاریم ضایعه دارد. مخصوصاً‌در بسیار از آزمایشگاهی پزشکی .
۲) ابزار گران قیم ت است شاگرد با آن مسلط نیست بر کار ممکن است استادگرد با این ابزار کا رکند ابزار خراب می‎شود، منحصر به فرد و ممکن است کل نظام آزمایش را مختل کند. خود معلم باید خودش عمل کند از همه مهمتر شاگرد هنوز روش آزمایش کردن را بلد نیست در این سه حالت ، در این شرایط معلم باید در آزمایشگاه از روش نمایش علمی استفاده کند .اما اگر این سه مرحله وجود نداشت حتماً باید روش آزمایش ، آزماشی را که بسیار قوی‎تر و اثربخش‎تر در فرایند است دنبال کند.آن موارد کجاست؟
اینجا مراحلی دارد :
معلم قبل از اینکه بچه را وادار کند این آزمایش را انجام بدهد مفاهیم نظری را باید به بچه ها آگاهی داشته باشد و چون آزمایش کردن نیاز به مفاهیم علمی در ذهن دارد .
مثلاً‌ اگر چند دارو است. بدانیم این دارو چیست ویژگی آن چیه و چرا می‎خواهم این کار را انجام بدهم و بدنبال چه چیزی هستم .چه را می‎خواهم دنبال کنم . بعد بیاید این معلم آزمایشگاه بزارها را به تناسب بچه ها تقسیم کند روی میزها قرار بدهد. گروه در دست این معلم آزمایشگاه است با توجه به امکانات مثلاً اگر ما پنج قسمت از دستگاه باید پنچ نوع ابزار را داریم و ۳۰ نفر از این دانش‎آموزان آن را داریم . ما ناچاریم به بچه ها را بخ گروههای ۶ نفری تقسیم کنیم من باید این ابزارها را روی میز بچینم. تقسیم کنم و گروه‎بندی خاصخود را انجام بدهم ، و مراحل کار را به بچه ها یاد بدهم .
دقت کنیم در همین جا هیچ وسیله‎ای که مربوط به آزمایش است نباید روی میز آزمایش بچه ها باشد ،چرا؟
فرض کنید من امروز در این آزمایشی که می‎خواهم امروز انجام بدهم به چراغ الکلی نیاز دارم ، ولی این چراغ الکلی از قبل روی میز بود ومعلم آن را تغییر نداد .این ؟؟ نوع اختلاتی ایجاد کند
در تمام این موارد ممکن است فکر کند این چیه، چرا اینجا گذاشته شده به چه درد می‎‎خورد، بنابراین مجموعه اضافی را این وظیفه معلم آزمایشگاه است که آنها را بردارد فقط وسایلی که مورد نیاز است باز بحث دیگری آنکه :
آیا معلم آزمایشگاه باید با بچه ها آزمایش کند؟ نه خیر او فقط ناظر و ارزیاب است.مخصوصاً با چی چیزی باید نظارت کند به فرآیند آزمایش.
به قول فرونر: « به فرآیند باید بیش از نتیجه توجه کند چون بسیاری از بچه ها هستند در آزمایشگاه که معلم باید بخواهد از بچه ها گزارش کتبی بنویسند،» مثلاً بعضی از بچه ها هستن آن مراحل دقیق اجرا نکرده‎اند ایشان می‎آید مثلاً‌میبیند گروه بنام دستی دارد انجام می‎دهد آنها به هما نتیجه رسید همان را می‎نویسد یا نتیجه را در کتاب خواند
عملاً‌خودش کار نکرده . اگر معلم آزمایشگاه در کلاس باشد حضور فعال از نظر چک کردن فعالیتها داشته باشد می‎بیند کی فعالیت می‎کند کی فعالیت نمی‎کند به فرآیند آزمایش باید نمره می‎دهد و نظارت کند. نه تنها نتیجه بنابراین بچه ها یاد می‏گیرند که اگر درست این مراحل را طی نکنند ممکن است معلم آن امتیازی را که می‎خواهد به آنها بدهد ندهد.
باز نظارت دیگری که معلم باید انجام بدهد . همه و اعضای گروه که دور میز آزمایشکاه همه فعال باشند همه بتوانند کار بکنند نه اینکه یک عده کار ویک عده نگاه کنند.
تقسیم کار و تقسیم وظایف را باید انجام بدهند و مخصوصاً باز یادآوری بکنم این معلم این ابزارها و داروها را که روی میز می‎گزارد خودش بایدقبلاً‌ آزمایش کردند.
چرا؟ ممکن است تغییر تحولی مثلاً‌ یک اسید را می‎خواهیم با باز ترکیب کنید و نمک بسازید ممکن است یکی شیطنت کرده باشد آب قاطی آن کرده باشد .
من بیا شیطنت خودمان در دوران دبیرستان داشتیم یک آزمایشگاه خوب داشتم دبیر شیمی بسیار فعالی داشتیم اما خیل تنبیه می‎کرد بچه ها اگر دقت نمی‎کردند . یک روز تصمیم گرفتیم اذیتش کنیم ، چ.ن بعد از هر آزمایشی مستخدم مدرسه می‎آمد انجارا نظافت می‎کرد .یکی ار بچه ها می‎گوید آقای دبیر گفته اینها رابریزد دور و آب بکش و آب بریز بگذار آنجا رینج‎تومان به آن هم می‎دهد.
این بنده خدا آمد هر کاری کرد. اصلاً تست نکرد که اسید دارد یا خیر .ممکن بود چون هر هفته کار می‎شد .اما هر کاری کرد جواب نداد و بعد هر هر بچه ها بلند شد و بعد متوجه شد و گفت من دیگر تسلیم شدم از این موارد خیلی اذیت می‎کردند .این کارها ممکن است پیش بیاید مثل هما دستگاه نمایش کار نکنند.
بنابراین معلم باید این فرصت را به بچه ها بدهد که واقعاُ آزمایش کنند نتیجه را ببیند ، نتیجه را از قبل به بچه ها نگویید که چه می‎شود . ما معمولاً‌درس می‎دهیم این اسید یا آن باز می‎شود نمک بیاید، آزمایش کند بگذارید خودش آزمایش کند و ببیند و آزمایش کند. و چون این محصول جدید یا تولید جدید چیست . اینکار را اگر انجام دهیم و فرد عملاً تجربه کند در محیطی به این روش می‎گوییم روش آزمایشگاهی .
این روش روش بسیار خوبی است چون عملاً‌ موجب تجربه مستقیم شاگرد می‎شود.اما بشرطی که ابزار و امکانات در اختیار باشد.
▪ نظارت معلم :
شما دیدید در بسیاری از موارد متأسفانه معلم آزمایشگاه وقتی ابزار را در اختیار بچه ها می‎گذارد می‎رود دنبال کارخودشان .این ارزش آزمایش کردن را ندارد ، چرا فرآیند را از دست می‎دهد.
درکنار این روش روش دیگر است و آن گردش علمی. اگر گفتید تفاوت گردش علمی با نمایش علمی و آزمایشگاه چیست؟
در گردش علمی دانشجو عینیات را خودش می‎بیند و خودش کشف می‎کند . کشف آن است که تجربه مستقیم بکند و تجربه مستقیم بکند .
آیا در گردش علمی و یادگیریهای فرد مبتنی بر مشاهده است یا مبتنی بر عمل و آزمایش عمل است.
خارج از آزمایشگاه انجام می‎گیرد، حتماً خودش تجربه مستقیم می‎کند ، تجربه مستقیم من این رااشاره کنم فرض کنید من یک گروه بچه های علوم پزشکی را می‎خواهم ببریم یک منطقه‎ای که بیماری خاصی وجود دارد،اینها خودشان تحقیق کنند و علت بیماری را کشف کنند و بعد راههای استفاده از .
یا یک گروه زمین شناس می‎روند در قسمتی و شروع می‎کند به شناسایی این تجربه مستقیم است ولی در گردش علمی حسن آن این است که ما بعضی از موضوعات درسی را از کلاس می‎بریم.
پیوند ایجاد می‎شود بین کلاس اما یادگیری بصورت مشاهده است.
شما من را می‎برید از پالایشگاه نفت بازدید کنم من کجا دخالت دارم .من می‎روم از فلان موزه بازدید کنم ، جالب این است ، در فرهنگ ما وقتی که می‎گوئیم گردش علمی رابه عنوان روش نمی‎شناسیم . گردش می‎دانیم به همین دلیل حساب نمی‎داینم از شاگرد چی می‎خواهیم .
در حالی که دقت کنید ما وقتی از روش گردش علمی در آموزش استفاده می‎کنیم که ببینیم هدفهای آموزش در کلاس درس نمی‎رسیم ، جواب نمی‎دهد.
مثلاً شاگرد من دریک از درس حرفه‎وفن در گذشته بود کراکین نفت بود ؟ خوب من معلم نمی‎دانم یعنی چی؟ همینطور از روی کتاب می ‎خوانم .
برای این کار بهتر ایت من یک روز دانش‎ آموز را ببرم بیرون از کلاس در خود پالایشگاه تهران اینها را از نزدیک این مراحل را ببیند و حتی هیچ نیاز نیست من توضیح دهم.
از مهندسین آنجا کمک می‎گیریم ولی دقت کنیم وقتی می‎گوییم گردش علمی دیگر تجربه مستقیم نیست مشاهده است . یادگیری در گردش علمی بر مبنای مشاهده است.
یا گاهی در بعضی از کتابهای به عنوان تجربه مستقیم ذکر شده خودش آزمایش می‎کند و خودش دستکاری می‎کند خودش نتیجه‎گیری می‎کند اما در گردش‎های علمی ما این اجاره را نداریم حتی گاهی ما پدیده را با فاصله مورد مشاهد قرار می‎دهیم.
در اینجا نکاتی است که معلمین بزگوار باید دقت کنند مثلاً‌ از مشاهده باید از محل مشاهده بازدید کرد، معلم باید ببیند آیا هزینه کرد ، خطرات احتمالی را در نظر گرفت به عرض می‎رسد یا نه .
آیا واقعاً به عرف می‎ر سد یا نه اگر قرار است من ببریم و ببینم که اثرش به اندازه کلای باشد نیازی به برون نیست. بنابراین وقتی گردش علمی را مطرح می‎کنید که اهداف فعالیت به مراتب به قوی‎تر ار فعالیت باشد.
اما قبل از گردش علمی بایدبه بچه ها تذکر بدهند آماده بشوند و باید من نکته‎ای را از لحاظ آموزش و پرورش ما گاهی خطرات در این زمینه داریم .
و گاهی مشکل‎ساز شده برای معلم حتماً باید گردش علمی با مجورز اداره و والدین بچه ها بگویم که در حدبلوغ‎اند که امضاء کند و برگه‎ای پرکنند در غیر اینصورت والدین باید دقت کنیم بجای والدین کس دیگر امضاء نکند ،چون خطری وجود دارد . بعد باید به بچه ها بگویم که قلم کاغذ گزارش و بعد از هر باز دید باید گزارش تهیه کنند در تمام طول بازدید معلم باید نظارت کنند که بچه ها مشاهده کند و گروه‏بندی و بعد گزارشات را گروهی بنویسند و بعد فعالبت بعد از گردش علمی؟؟ به محض اینکه بچه ها برگشتند باید گروههای باید گروهها مشاهدات خود را ذر کلاس ارائه بدهند چه دیدند.
چه نتایجی گرفتند بعد حتی مطرح شد و با یکدیگر بحث کردند گروهها ینمایئت گروهها باید با همدیگر جمع شوند و گزارش نهایی از بازدید تهیه کند . حتی اگر مدرسه امکانات دارد آن را تایپ کند.
در آرشیو یا کتابخانه مدرسه بگذارند که اگر گروهی دیگر فرصت نشد بتوانند آنجا راببیند بتواند از مشاهدات بجه ها استفاده کنند.
جالب این است که برخی از مراکز و مدارس خارج از ایران وقتی بچه ها می‎رفتند گردش علمی دو هفته بعد دارین واقعاً عزا می‎گرفتند زیرا می‎باید مطالعه می‎‏کرده گزارش تهیه می‎کردند و لی ما به بچه هایمان می‎گویم
هم معلم و هم شاگرد هر دو فکر می‎کنند که به تفریح می‎روند و هیچ نوع یادگیری و جمع‎بندی صورت نمی‎گیرد و هیچ گاهی فعالیت ضد آموزشی صورت می‎گیرد
من یادم هست در یکی از نمایشگاهای تهران یکی ازمدارس منطقه‎ای بچه ها را به نمایشگاه بین‎الملی می‎برد با اتوبوس اجاره‎ای و بعد موقع برگشت می‎گوید بچ‎ها من کاردارم شما می‎آید . بچه ها نه خیر . پس من می‎روم و بعداً شما بیایید. و بعد مسول نمایشگاه دیدم بچه ها گریه می‎کند که آقا پول بازگشت نداریم .
جالب این بود که خانواده ها نگران بچه ها بودند غروب همه بچه ها توسط مینی‎بوس نمایشگاه باز گردانده شدن معلم هم توبیخ شد .
بنابراین دقت کنیم که آن ضایعات این روش را محدود کنیم . مخصوصاً‌ در گردش علمی که دچار مشکل نشویم.

منبع : کلوب