تعریف نقد : (نقد چیست ؟)

نقد در لغت به معنی ((بهین جیزی بر گزیدن )) ( تاج المصادر زوزنی: ص ۵ ) و نظر کردن در دراهم تا در آن به قول اهل لغت سره را از ناسره باز شناسد . معنی عیب جویی نیز که از لوازم (( به گزینی )) است ظاهرا هم از قدیم در اصل کلمه نقد مستتر بوده است و لذا از دیر باز این کلمه در مورد شناخت محاسن و معایب کلام به کار رفته است ، چنانکه آن لفظی هم که امروز در فرهنگ اروپایی جهت این معنی به کار میرود در اصل به معنی رای زدن و داوری کردن است و شک نیست که رای زدن و داوری کردن درباره ی نیک و بد امور و سره و ناسره ی آنها مستلزم معرفت درست و دقیق آن امور است . (زرین کوب ، ۲۲:۱۳۷۴)
معنی انتقاد عبارت است از اعمال قضاوتی منفی که بویژه در مورد شیوه های سلوک ، ادبیات یا محصولات فرهنگی بطور عام صورت میگیرد . بررسی انتقادی متون مذهبی ، فعالیتی بود که به عنوان نوعی حربه ی مناقشات دینی در جریان اصلاح مذهبی نشو و نما یافت . در آن هنگام نقد متون انجیلی ،به منزله ی قضاوتی منفی اما عینی در باب عمل و احکام دستگاه روحانی در نظر گرفته می شد . غرض از انتقاد ، کشف مفرو ضات مستتر و بر ملا کردن بطلان دعاوی حجیت آن مفروضات ، و همچنین بطور ساده پیدا کردن غلط ها و اشتباهات بود.... هگل تاریخ بشر را به منزله ی پیشرفت اگاهی او در نظر می گرفت و عقیده داشت که این خود اگاهی قیود موجود اجتماعی را دائما دگرگون میکند و پیوسته در حدود آن فراتر میرود . پس در فلسفه ی هگلی انتقاد چیزی بیشتر از قضاوت منفی بحساب آمد و نقش مثبت کشف و بر ملا کردن اشکال موجود معتقدات بخاطر تقویت تعالی انسانها در جامعه به آن داده شد . ( آبرکرامبی ،۹۷:۱۳۷۰)
در نظر مارکس مفهوم انتقاد تنها بطور ساده نوعی قضاوت ذکاوت آمیز منفی در باب دستگاه های اید ئو لوژیکی اندیشیده نبود ، بلکه فعالیتی بود که صفات عملی و انقلابی داشت . مارکس ... بنای بسط این عقیده را گذاشت که انتقاد فلسفی برای آنکه موثر باشد لازم است به صورت ابزاری متعلق به طبقه کارگر در مبارزه ی انقلابی او بر ضد بورژوازی در آید . لذا انتقاد در مفهوم مارکسی آن با پراکسیس ملازمه پیدا کرد و این ببدان معنا ست که انتقاد هوشمندانه تنها ضمن فعالیت انسانها در جامعه میتواند فعالیت کامل پیدا کند . ( همان : ۹۷ )
نظریه پردازان مکتب انتقادی برداشت عمیق تری از مفهوم انتقاد در شکل هگلی آن را ارائه نمودند . از نظر آنها مشرب انتقادی باید خصلت " از خود انتقاد کنندگی " نیز داشته باشد .
● نقد به عنوان یک مهارت اجتماعی :
از آنجائیکه انسان موجودی پرسش گر و اندیشه ورز است و همین ویژگی موجب خلق شمار انبو هی از آثار فکری و فرهنگی در طول تاریخ شده است . آثاری به وسعت و گوناگونی اسطوره ها ،جادوگریها،هنرها،اشعار،دا ستان هاو افسانه ها تا آموزه های دینی ،اخلاقی ، حقوقی ارزشها و هنجار ها و از ابزار و ادوات زندگی گرفته تا نمادها و معنی های آنها و در راس همه ی آنها زبان جملگی دستاورد های پر سشگری و اندیشه ورزی بشر برای حل مسائل و مشکلات خود بوده که همچنان ادامه دارد و هیچ گاه از حرکت باز نمی ایستد .
بی شک آنچه که موجب تداوم جریان خلاقیت و آفرینش فکری ، هنری و فنی مدام و مستتر شده ،همانا روحیه نقادی و انتقاد است. روحیه ای که بدون تردید معطوف به بهبود امور است . و از این روست که هرگز اجازه نمی دهد انسان به وضع موجود رضایت دهد و دست روی دست بگذارد .
نقد و انتقاد موجب پویایی جامعه ی بشری و موتور حرکت جوامع است و اساساً به خاطر همین خصلت بشری است که ما در بررسی پدیده های انسانی و اجتماعی از تاریخ کمک میگیریم . تاریخ سیر حرکت جوامع و تغییر تحولات آنها را به می نمایاند و خاستگاه و رستنگاه جایگاهی که اکنون در آن سر می کنیم به ما باز می نمایاند .
با وجود وقوف و اذعان اغلب و یا شاید همه ی انسانهای با عقل و سلیم و درک متوسط به ثمرات نقد ، معهذا شاهد رویگردانی شمار کثیری از افراد در جامعه از نقد و نقادی میباشیم . این خود نوعی آسیب و مسئله ی اجتماعی و فرهنگی قلمداد می شود که به تبع آن بسیاری از مسائل و مشکلات را در جامعه پدید می آورد . از اینروست که باید به اهمیت نقد و نقادی توجه بیشتری شود و به عنوان یک مهارت اجتماعی در کنار دیگر مهارت ها مانند تفکر،استدلال ،بیان نظرات ، گفتگو ، همدلی ،مباحثه و ... در جریان اجتماعی شدن ، در افراد درونی شود.
باید همگی بپذیریم که نقد موجب شکوفایی جامعه است. هر کس ما را نقد کند بزرگترین خدمت را به ما نموده و هر کس که از بیان نواقص و معایب ما خودداری کند و یا آنها را لاپو شانی نماید و بدتر از آن اگر تملق گویی نماید ، به ما خیانت بزرگی نموده است . اگر نقد کردن لطف است لذا نباید صرفاً از دیگران انتظار لطف و عنایت داشته باشیم بلکه ما نیز باید آنها را مورد لطف و محبت و عنایت خود قرار داده و آنها را نقد کنیم .
البته برخی گمان میبرند که نقد ، قضاوتی منفی است ( همچنان که در برخی تعاریف ذکر شد ) اما واقعیت این است که نقد به معنای وارسی و کنکاش در ویژگیها و خواص چیزی میباشد که در این صورت هم ابعاد و سویه های مثبت و مفید و هم جنبه های منفی بیان می شود. نکته ی دیگر درخصوص این است که برخی نقد را به دو دسته نقد سازنده و نقد مخرب تقسیم می کنند ، که به گمان نگارنده اگر چیزی از جنس نقد بخواهد باشد باید حتما سازنده باشد و اساساً بیان عبارت مرکب نقد مخرب پارادوکسیکال است و مانند این است که بگوییم مربع سه ضلعی .
آنچه که مخرب است دیگر نقد نیست بلکه میتوان امر دیگری مانند دروغ ، بهتان ، تهمت ، ناسزا و ... باشد .
● برخی اصول نقد :
اصولی که باید در نقد رعایت کرد به نظر نگارنده به قرار زیر است :
۱) معطوف به بهبود امور باشد .
۲) از سر خیر خواهی باشد .
۳) توام با ارائه اصلاحات پیشنهادی و یا راه حل باشد .
۴) توام با ذکر آثار و جنبه های مفید در کنار جنبه های منفی باشد .
۵) منتقد خود و نقد خود را نیز نقد و ارزیابی نماید .
۶) همراه با استدلال و سند و مدرک باشد .
۷) متحجرانه و انعطاف ناپذیر نباشد .
۸) واضح و روشن باشد . مبهم ، مغلق و پیچیده نباشد به طوریکه نیاز به مفسر داشته باشد . این اصل در مورد همه ی آثار علمی و آموزشی صدق میکند. کتب درسی باید به شیوه ساده و روشن و بدور از ابهام تالیف شوند .
۹) احساسی و ایدئولوژیکی نباشد . به این معنا که پیش فرض آن بر نادرست بودن امر مورد نقد قرار نگیرد . به عبارت دگر منتقد نباید جانبداری ایدئولوژیکی خود را در امر انتقاد دخالت دهد .
۱۰) آزمون پذیر و عمومی باشد . به طوریکه دیگران هم بتوانند با استفاده از همان روش و ابزار به همان نتایج مطرح در انتقاد دست یابند . به عبارت دیگر مهمل و بی معنی نباشد .
و...
● چه کسی می تواند نقد کند ؟
آیا هر کسی میتواند هر چیزی را نقد کند ؟ مثلا آیا من میتوانم سمفونی بتهوون را نقد کنیم . منی که در موسیقی دانش ، تجربه و تبحری ندارم ؟ آیا من میتوانم آثار سینمایی فیلم سازان معروف را نقد کنم ؟ آیا من می توانم کتابی در زمینه ی خواص میوه جات و سبزی جات نوشته شده است اظهار نظر تخصصی نمایم ؟ بی شک پاسخ این سوالات منفی است . واضح است که منتقد باید خود در زمینه ای که نقد میکند دارای تخصص و تجربه و دانش در خوری باشد که ما او را به عنوان دارو و ارزیاب بپذ یریم و داوری و رای زنی او را قبول کنیم .
● انواع نقد
۱) نقد تاریخی که خود به دو بخش الف)نقد درونی ب)نقد بیرونی تقسیم می شود.
در این نوع نقد که در ارتباط با نقد اسناد و مدارک و متون تاریخی استفاده می شود ، عمدتا دو نوع سوال مطرح می شود.
الف) سند و مدرک و یا کتاب مورد بررسی چقدر اصلی و واقعی است و جعلی نیست ؟ این سوال ناظر به نقد درونی است. اگر بخواهیم این نقد را در خصوص کتب درسی مطرح کنیم،باید بگوییم که نویسنده کتاب مورد بررسی تا حد اعتقادات واقعی خود را بیان کرده است.آیا این مطالب واقعا عقاید خود نویسنده است یا اینکه وی ناگزیر از نوشتن این مطالب بوده است؟
ب)سند یا مدرک مورد بررسی تا چه حد حقیقت را بیان می کند؟ در این سوال صرف نظر از اینکه سند واقعی است و جعلی نیست ، این پرسش مطرح می شود که چقدر گزارش و روایت درستی از واقعیت را بیان می کند؟
به عنوان مثال اگر بخواهیم کتابی تاریخی منتسب به سید رضی که در زمینه ی عاشورا نوشته شده است را مورد بررسی قرار دهیم،این دو سوال مطرح می شود ؟
الف)آیا این کتاب واقعا متعلق به سید رضی است؟آیا این سند جعلی نیست؟
ب)اگر ثابت شود که سند اصلی است ، باز این سوال مطرح می شود که آیا سید رضی روایت معتبر و صحیحی از واقعه عاشورا ارائه نموده است یا اینکه حقایق تاریخی را تحریف نموده است؟
نقد تاریخی در زمینه کتب درسی در بیشتر رشته های علوم انسانی بویژه تاریخ می تواند راهگشا باشد.
۲) نقد فنی که خود به دو بخش نقد صوری و نقد محتوایی الفاظ و معانی تقسیم می شود.
در نقد صوری شکل و ساختار جملات و شیوه نگارش و میزان رعایت قواعد و دستور زبان مورد توجه قرار می گیرد. همچنین در این شیوه از نقد به بررسی میزان رعایت اصول منطق در استدلال قیاسی و یا استنتاج فرضی - قیاسی توجه می شود.باید توجه داشت که از مقدمات خاصی نتیجه خاصی می توان گرفت لذا باید ساختار استدلال و گزاره های منطقی تابع قواعد گفتار منطقی باشد.
۳) نقد اخلاقی :در نقد اخلاقی مطالب کتاب با موازین اخلاقی سنجیده می شود ، اینکه این مطالب تا چه حد اخلاقیات را تعمیق و ارتقا می بخشد و یا بالعکس موجب تزلزل موازین اخلاقی در جامعه می گردد.
۴) نقد اجتماعی :در نقد اجتماعی عمدتا دو موضوع مورد توجه قرار گیرد :
الف)تالیف کتاب تا چه حد متاثر از شرایط اجتماعی بوده و زمینه های اجتماعی آن چیست؟
ب)کتاب مورد نظر چه پیامد ها و تاثیراتی بر جامعه دارد ؟
۵) نقد روانشناختی:در نقد روانشناختی جریان باطنی و احوال درونی نویسنده مورد توجه قرار می گیرد.دراین شیوه قدرت ترکیب و تخیل و ذوق و استعداد وی در تدوین کتاب مورد توجه قرار می گیرد.
۶) نقد توصیفی(طبیعی): این نقد که متکی و مبتنی بر روشهای علوم طبیعی است به نقد طیبعی نیز مشهور می باشد. در این روش با استمداد از روش های کمی و آماری به طبقه بندی ،توصیف،ایضاح موارد مبهم و در برخی موارد به احتجاج در باب پاره ای از مطالب آن توجه دارد.
۷) نقد تطبیقی: در این روش کتاب مورد بررسی با کتاب های مشابه درطول زمان و یا در مناطق دیگر که حتی به زبانهای دیگر نوشته شده است مورد مقایسه قرار می گیرد و از این طریق مورد نقد قرار می گیرد.
برای نقد کتب درسی به روش تطبیقی می توان آنها را با کتبی که سالهای قبل تالیف شده بود و مدتی تدریس گردید و همچنین با کتبی که در سایر کشور ها در این رشته و برای همان گروه سنی نوشته شده و مورد تدریس و آموزش قرار می گیرد مقایسه نمود.
۸)نقد کتب از منظر علوم ارتباطات
اگر بخواهیم از منظر علوم ارتباطات به کتاب به عنوان یک وسیله ارتباط جمعی نظر کنیم و بخواهیم از این زاویه آن را مورد نقد و بررسی قرار دهیم باید به نکات زیر توجه کنیم:
۱) انطباق و سازگاری کتاب با قدرت درک و فهم و نیازهای مخاطبان
-ممکن است با قدرت درک و فهم آنها متناسب باشد اما نیاز آنها را تامین نکند.
-ممکن است نیاز آنها را مورد عنایت قرار داده باشد اما با فهم و درک آنها متناسب نباشد.
۲) مطالب کتاب سو گیری (Bias) نداشته باشد ،در این خصوص معمولا از دو نوع سو گیری صحبت بیان می آید، الف)سوگیری دانشی :که فرستنده پیام به علت فقدان دانش صحیح و کافی مطاب نادرست و نا صحیحی نوشته است و ب)سوگیری گزارشی :که حکایت از این امر دارد که فرستنده پیام واجد دانش کافی و درست می باشد اما از بیان حقیقت سرباز زده است.این نوع سو گیری معمولا به سیاستمداران نسبت داده می شود .و کتب درسی علوم انسانی مانند جامعه شناسی ،تاریخ،روانشناسی،معارف و ادبیات بدور از این بد گمانی ها و انتقادات نیستند .
۳) باز خورد و پیامد های کتاب ،آیا مورد اقبال و توجه مخاطبان بوده یا نه.آیا معلمان و دانش آموزان به طور کلی از کتاب استقبال نموده اند ،احساس خوبی نسبت به آن دارند یا از آن تنفر دارند. در این خصوص استفاده از جذابیت های بصری و تصویری ،رنگ های متنوع،استفاده از مطالب متنوع و جذاب موجب جلب و جذب دانش آموزان و معلمان به کتاب می شود.
۴) اعتماد پذیری پیام:
ویژگی بسیار مهمی که باید در پیام وجود داشته باشد تا مورد پذیرش و جلب توجه مخاطبان قرا گیرد ،صداقت در مطالب تالیف شده است به این معنا که حقیقت و واقعیت به روشنی بیان شود.به گیرنده و خواننده اعتماد شود و مسائل با او در میان گذاشته شود.در این صورت است که اعتماد او جلب می شود اعتماد پذیری (Credibility) یکی از مهمترین ویژگی های یک پیام موثر است.
۹) نقد از منظر اعتبار سنجی Validity
از این منظر که بیشتر به منظور سنجش میزان اعتبار ابزار تحقیق بوی‍‍ژه پرسشنامه مورد استفاده قرار می گیرد ، چند نوع پرسش و یا نقد به شرح زیر مطرح می گردد .
الف ) نقد صوری : به بررسی شکل،‌ صورت و فرم مطالب مندرجات کتاب و نحوه نگارش و جمله بندی آن توجه می کند.
ب ) نقد محتوایی : به بررسی میزان اعتبار مطالب و محتوای نوشته شده در کتاب می پردازد .
ج) نقد تجربی یا وابسته به معیار : می توان هم به داوران مراجعه نمود و هم می توان به یک ملاک عینی و تجربی متوسل شد و نتیجه بدست آمده از وسیله مورد بررسی را با آن ملاک مقایسه کرد.
به عنوان مثال اگر دانش آموزی تحقیقی انجام دهد و با ارائه آن تحقیق در کلاس به صورت کنفرانس نشان دهد که موضوع مورد تحقیق را بدرستی مورد مطالعه و شناسایی قرار داده و از قدرت تجزیه و تحلیل خوبی در مورد آن برخوردار است اما مطلب مرتبط با آن را در کتاب درسی آمده و او مورد مطالعه قرار داده ولی نتوانسته است آن را یاد بگیرد ، نشان از آن دارد که مطالب کتاب در این خصوص از اعتبار تجربی برخوردار نیست.
د) نقد سازه ای : به بررسی میزان اعتبار مبانی نظری کتاب و همچنین ساز گاری درونی عناصر بکار رفته برای تبیین تئوریک مسئله توسط آن می پردازد .
سئوالات مطرح در نقد کتاب :
۱) این کتاب چیست؟
۲) این کتاب برای چیست ؟ چه اهدافی را دنبال می کند؟
۳) این کتاب برای کیست ؟
۴) این کتاب در شرایطی تالیف شده است؟
۵) نویسنده کتاب کیست ؟ احوال و افکار و روحیات او چگونه است ؟
۶) این کتاب چقدر با حقایق معتبر و متقن علمی منطبق است ؟
۷)در کتاب تا حد اصول نگارش و قواعد زبانی رعایت شده است ؟
۸) این کتاب چه اثراتی بر جای گذاشته است ؟
۹) تا چه میزان از کتاب استقبال شده است ؟
۱۰) آیا این کتاب از ویژگی های بدیع و تازه برخوردار است ؟
۱۱) مطالب و محتوای کتاب تا چه حد با هم سازگاری دادر ؟
۱۲) عناوین و تیترهای کتاب با مطالب مربوط به آنها چدر منطبق است ؟
۱۳) کتاب چقدر به حل مسائل زندگی روزمره کمک می کند ؟
۱۴) در کتاب چقدر از معیار های زیبایی شناختی پیروی شده است ؟
۱۵) کتاب با اصول و معیار های اخلاقی تا چه حد انطباق دارد ؟ آیا نکات غیر اخلاقی در کتاب وجود دارد ؟
● عناصر نقد کتب درسی چه چیزی را باید نقد کنیم ؟)
۱) اهداف کتاب
۲) متن کتاب
۳) فعالیت ها و تمرین های کتاب
۴) اشکال ، تصاویر و نمودارهای کتاب
با توجه به چه معیار ها و شاخص هایی کتب درسی را نقد کنیم ؟
۱) انتخاب اهداف مناسب به لحاظ نیاز دانش آموزان
۲) انتخاب اهداف مناسب به لحاظ ضرورت های زندگی اجتماعی ، دانش افرایی ، مهارت آموزی و ایجاد نگرش ها و گرایش های مناسب در زمینه تحصیل و کسب موفقیت ها
۳) انتخاب اهداف مناسب با توجه به یافته های جدید علمی
۴) هماهنگی بین اهداف کتاب
۵) هماهنگی بین اهداف کلی و جزئی
۶) هماهنگی بین اهداف و محتوای کتاب
۷) توازن بین اهداف شناختی ، عاطفی و مهارتی
۸) رعایت استاندارد های نگارشی
۹) تنوع و جذابیت اهداف و محتوای کتاب
۱۰) ترغیب مخاطبان به مشارکت در امر یاد گیری
۱۱) تشویق دانش آموزان به بحث و گفتگو و کار و فعالیت گروهی
۱۲) رعایت اصول تعلیم و تربیت دانش آموز محور و اصول یادگیری
۱۳) فراهم نمودن امکان ارزشیابی
مسائل مطرح در نقد درسی جامعه شناسی ۲ :
۱) در کتاب از چه رویکردهای نظری استفاده شده است ؟
۲) نقد رویکرد های نظری کتاب ؟
۳) آیا مبحث هویت دارای ضرورت و اهمیت لازم به عنوان یک بخش مهم از کتاب درسی جامعه شناسی می باشد ؟
۴) به نظر شما آیا بحث مزایا از اهمیت و ضرورت لازم برخوردار می باشد که در کتاب درسی جامعه شناسی به آن پرداخته شود ؟
۵) بحث هویت چقدر توانسته است مسائل مربوط به هویت یابی جوانان و نوجوانان جامعه را مطرح نماید و به آنها کمک کند تا در این زمینه مشکلات خود را بهتر حل نمایند ؟
۶) آیا فقط جوانان علوم انسانی هستند که با مشکلات هویتی روبرو هستند و باید در این زمینه به آنها آموزش داده شود یا اینکه سایر دانش آموزان دبیرستانی نیز دچار چنین معضلاتی هستند ؟اگر این چنین است چرا نباید به آنها چنین آموزش هایی داده شود ؟
۷) مباحث هویت کتاب درسی چقدر با مباحث تئوریک نظریه پردازان جامعه شناسی هماهنگ است ؟ چرا رویکردهای مختلف در این زمینه مورد نقد و بررسی قرار نمی گیرند ؟
۸) بحث مزایا چقدر توانسته است مسائل مربوط به نابرابریها و قشر بندی و نحوه ی توزیع منابع و مزایای اجتماعی را در جامعه مطرح نماید و به دانش آموزان کمک کند تا در این زمینه به تعمق بپردازند و راه حل های مختلف را مورد نقد و بررسی قرار دهند و به راه حلهای علمی تر و معتبر تری دست یابند ؟

منبع : گیگاپارس