استفاده مداحان از ملودی های مشهور

چند سالی است بحث استفاده مداحان از ملودی های مشهور موسیقی، تبدیل به یک ماجرای جنجال برانگیز شده است. این بحث هر ساله با نزدیکی به ایام محرم داغ می شود، واکنش برخی از مسوولان، ائمه جمعه و... را برمی انگیزد و با پایان محرم، بار دیگر فروکش می کند.
با توجه به نگاه نه چندان مهربانانه جامعه مذهبی ایران به مقوله موسیقی، چنین حرف و حدیث هایی شاید چندان دور از ذهن به نظر نیاید. موسیقی - به ویژه پس از انقلاب اسلامی- همواره با نگاه توام با تردید روبه رو بوده و این چیز قابل انکاری نیست. اگر چه پس از فتوای امام خمینی(ره) مبنی بر حرام نبودن عامه موسیقی ها، این نگاه تا حدی تعدیل شده است؛ اما پا گذاشتن موسیقی به حوزه مسائل مذهبی (اعم از مداحی و...) قضیه یی است که با واکنش روبه رو شده است.
این ماجرا با استفاده از ملودی های آهنگ های علیرضا افتخاری، محمد اصفهانی و... پا گرفت و با گذشت کمتر از دو سه سال با ملودی های بنیامین و دیگران (و حتی خوانندگان لس آنجلسی مثل ملودی «دلبر دلبرم») به اوج خود رسید تا در نهایت با واکنش برخی از علمااز پیشرفت لجام گسیخته آن جلوگیری به عمل آمد. توجیه این قبیل مداحان برای استفاده از چنین ملودی هایی، جلب جوانان به مقولات دینی با استفاده از الحان آشنا به گوش آنهاست. تولید چندین آلبوم موسیقی با مضامین مناسبتی ظرف چند سال اخیر توسط مداحان معروف (نظیر حاج حسن کویتی پور، حاج صادق آهنگران و...) و نیز هنرمندان نامدار (چون امیرحسین مدرس، رسول نجفیان و...) در همین راستاست که با استقبال بسیار زیادی نیز مواجه شده است. اما در سوی دیگر این جریان، مخالفانی قرار دارند که معتقدند شنیدن همین الحان آشنا در هیئات مذهبی می تواند تداعی کننده فضاهای دیگری برای شنوندگان باشد و آنها را از حس و حال روحانی خود خارج کند. همه آنچه گفته شده در مورد موسیقی پاپ صدق می کند. اما واقعیت این است که موسیقی کلاسیک- دستگاهی- ایران با مقولات مذهبی بده بستانی از نوع دیگر داشته اند. ردیف آوازی ایران، هر گاه از سوی افراد کاربلد، در جای خود مورد استفاده قرار گرفته، حاصلی بس دلنشین به همراه داشته است. چه کسی است که باور نداشته باشد اذان جاودانه مرحوم موذن زاده اردبیلی - در گوشه روح الارواح دستگاه بیات ترک- در زمره بهترین الحان مذهبی تاریخ نیست؟ یا کیست که ماه رمضان را با «ربنا»ی شجریان و آواز افشاری بی نظیرش (لب فرو بند از شراب و از طعام) در ذهن تداعی نکند؟
این بده بستان در فرهنگ تعزیه به اوج خود می رسد؛ تعزیه با استفاده از آواز و موسیقی به نهایت تکامل و محبوبیت در میان فرد فرد جامعه ایرانی می رسد و در عوض پس از ورود اسلام به ایران ، این هنر دیرپای ایرانی در قالب تعزیه به حیات خود ادامه می دهد. هستند بسیاری از کارشناسانی که عقیده دارند همین چیز مختصری که از میراث باربد و نکیسا به ما رسیده، مرهون تعزیه است. روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» در این باره می نویسد؛ «تعزیه یکی از بهترین وسایلی بود که موجب حمایت و حراست فقط قسمتی از نغمات موسیقی ملی ما گردید.» ابوالحسن صبا نیز که تعزیه را «اپرا تراژیک» خوانده، می گوید؛ «تاکنون تعزیه بوده که موسیقی ما را حفظ کرده و متاسفانه نمی دانم در آتیه چه چیزی تضمین موسیقی را خواهد کرد... موسیقی ایران، تمام قطعاتش در تعزیه های سابق محفوظ و ملحوظ بوده و ماحصل این تعزیه همان قسمت هایی است که فعلاً به عنوان هفت دستگاه نزد ما باقی مانده است.» ناصر تقوایی هم که به سفارش یونسکو یک مستند ۱۵ دقیقه یی درباره تعزیه ساخته، آن را «اپرای ایرانی» می داند و می افزاید؛ «موسیقی به عنوان عنصر فاصله گذاری، پس از برشت در تئاتر ظهور کرد، در حالی که این استفاده در هنر تعزیه از سالیان قدیم وجود داشته است. موسیقی تعزیه حتی در تماشاگری که با آن آشنایی ندارد، تاثیر زیادی باقی می گذارد، چون این موسیقی تنیده در دل کار است.» تعداد زیادی از هنرمندانی که بعدها در موسیقی و آواز به شهرت رسیده اند، کار خود را با تعزیه آغاز کرده اند.
سیداحمد خان سارنگ (اولین خواننده یی که از او صفحات موسیقی به یادگار مانده)، سیدابوالحسن اقبال آذر (معروف به اقبال السلطان که تعزیه خوان تکیه دولت بوده و بعدها صفحاتی را با علی اکبرخان شهنازی در کمپانی «هیز مسترز وویس» ضبط کرده)، قلی خان (کمانچه نواز) و... کار خود را با تعزیه خوانی آغاز کرده اند. خالقی و صبا توضیح می دهند که برای کار تعزیه، جوانان خوش صدا انتخاب شده و مدت ها نزد اساتید تعزیه خوان- که دستگاه دان هم بوده اند- طرز صحیح خواندن را مشق می کرده اند تا بتوانند اشعار را به ترتیب و درست ادا کنند. جالب اینکه هر نقشی در تعزیه گوشه و دستگاه مخصوص به خود را دارد؛ امام خوان ها (در مایه های متین مثل راست پنجگاه، رهاوی، نوا و...)، شبیه خوان حضرت عباس(ع) (در چهارگاه)، شبیه خوان حر (در عراق)، شبیه خوان عبدالله بن حسن(ع) (در راک که به همین جهت این گوشه را راک عبدالله می خوانند) و...
یکی دیگر از هنرمندانی که کار خود را از تعزیه آغاز کرده، سیدجواد بدیع زاده بود که او را با تصانیفی مثل «شد خزان»، «یکی یه پول خروس» و... می شناسیم.
بدیع زاده در خانواده یی ردیف دان و تعزیه خوان بزرگ شد و در کودکی نزد پدر و به ویژه دایی اش تعلیم دیده است و بعدها در اثر آشنایی با عبدالحسین خان شهنازی در خوانندگی به شهرت رسید. بدیع زاده درباره تعزیه می گوید؛ «مطلع ترین خوانندگان در قدیم آنهایی بودند که در کار تعزیه و روضه بودند. حتی می توانم بگویم بزرگ ترین حق برای نگهداری موسیقی و آواز اصیل ایرانی را آقایان تعزیه خوان ها و روضه خوان ها داشته اند و اگر از موسیقی ایرانی- که در حال حاضر مختصری از آن باقی مانده و خدا کند نابود نشود- باز هم اثری باقی و به جاست، محققاً از طریق این افراد است.
تعزیه بهترین و والاترین وسیله برای اشاعه موسیقی اصیل ایرانی بوده است.» مساله استفاده از ملودی های مشهور نیز تنها مختص به امروز نیست، همان طور که گفته شد پیش از این نیز چنین بده بستان هایی بین موسیقی و مذهب در جریان بوده است. به طور مثال تعزیه یی است که کاملاً بر آهنگ «مرغ سحر» گفته شده یا این تعزیه معروف که در گوشه زابل سه گاه است؛ «روز عاشورا حسین(ع) آن شاه مظلومان/ اینچنین می گفت با آن قوم بی ایمان/ از پی اتمام حجت با لب عطشان/ کای لشکر شیطان از تشنه کامی افغان/ گر که در زعم شما من خود گنهکارم/ قتل من واجب بود، هم لازم آزارم/ شیرخواره کودکی/ در خیمه ها دارم/ از بهرش افکارم/ وز گریه او نالان. این تعزیه یی است که بیش از یک قرن قدمت دارد و بعدها داریوش رفیعی بر مبنای آهنگ آن، معروف ترین ترانه خود را خوانده است؛ «یاد از آن روزی که بودی زهره یار من/ دور از چشم رقیبان در کنار من/ حالیا خالی است جایت ای نگار من/ در شام تار من آخر کجایی زهره...»
این نمونه ها به خوبی گویای بده بستان الحان مذهبی و موسیقی ایرانی اند. مذهبیون اما همچنان موسیقی پاپ را به این سادگی نمی پذیرند.

حمید منبتی

منبع : روزنامه اعتماد