نقش زنان در مبارزات آذربایجان در عصر مشروطیت

عصر قاجار در بررسی تحولات تاریخ زنان یكی از اعصار مهم تاریخی ایران زمین به حساب می‌آید. چرا كه تا آن زمان زنان به عرصه فعالیتهای اجتماعی و سیاسی قدم ننهاده بودند، و تنها پاره‌ای از زنان قدرتمند درباری می‌توانستند در كنار شوهران و فرزندان خویش به ایفای نقش سیاسی بپردازند. اما در عصر قاجار زنان به عنوان مخالفت با سیستم استبدادی جاری كشور قدم به عرصه نهاده و از طریق شركت در تظاهرات و ایجاد انجمنها وظیفه تاریخی خود را انجام داده‌اند. یكی از مناطقی كه زنان در آنجا به فعالیت جدی سیاسی دست زدند تبریز بود. در آنجا زنان به طور جداگانه با دولتیان مبارزه نمودند و در مخالفت با عین‌الدوله وارد عرصه شدند. گروهی از زنان مسلح چادر به سر كه چادر را به كمر بسته بودند در بازار ظاهر شده دست به اسلحه برده و دكاكین بازار را كه به زور دولتیان باز شده بود مجدداً بستند. پس از این واقعه هر وقت ظلم و ستم حكومت ازدیاد می‌یافت این دسته از زنها به رهبری زینت پاشا خارج و كانون فساد را ویران می‌كردند و از دیده‌ها ناپدید می‌گشتند و كسی نیز به هویت آنان پی نمی‌برد. پس از استقرار مشروطیت و تشكیل مجلس اول زنان كه همپای مردان مبارزه كرده بودند و در عوض هیچ حقی به دست نیاوره بودند در نقاط مختلف كشور اتحادیه‌ها و انجمنهایی تشكیل دادند تا در راه كسب حقوق خویش مبارزه كنند. زنان تبریز نیز در این راه از كوشش نایستادند به طوری كه تلگرافی از سوی انجمن ملی تبریز به تهران آمده است: «وضع انقلاب شهر از امروز صبح به تحریر نمی‌آید تمامی اهل شهر در هیجان، حق طایفه نسوان با بچه‌های شیرخوار در مساجد محلات جمع، اهالی بی طاقتی و بی صبری را به درجه اعلای رسانده، تسكین و تسلی اهالی امكان ندارد و حق تعالی تفضل فرمایند.» (۱)
اندكی بعد زنان تبریز به منظور انسجام بخشیدن به فعالیتهای خود انجمنی به نام «كمیته زنان» تأسیس كردند و مبارزات خود را با زنان شهرهای دیگر منطبق ساختند. ملك‌زاده در كتاب تاریخ انقلاب مشروطیت می‌گوید:
«زنهای تبریز به زنهای شیراز نامه نوشتند و آنها را بر ضد اعیان و اشراف تحریك به انقلاب كردند.»
این كمیته در جریان فشارهای عین‌الدوله در تبریز و محاصره آن تلگرافی به كمیته زنان ایرانی مقیم استانبول كردند و از آنها خواستار شدند كه ستمدیدگی تبریزیان را به گوش جهانیان برسانید و افكار عمومی مردم سراسر دنیا را به این امر جلب كنند. مضمون تلگرافی كه در این مورد به پادشاه انگلستان ارسال شد چنین است:
«عالیجنابا. ما ایرانیان ساكن قسطنطنیه به نمایندگی از طرف ناسیونالیستهای ایران به اتكای روابط دوستانه تاریخی و باستانی كه همیشه بین ما و دولت و ملت انگلستان وجود داشته است، از آن جناب استدعا داریم به موضوع زیر بذل توجه فرمایند. به موجب تلگرافی كه آخر وقت دیشب مستقیماً از تبریز به ما رسیده و رونوشت آن به ضمیمه تقدیم است، عین‌الدوله اولتیماتومی به مدت ۴۸ ساعت به ناسیونالیستهای تبریز داده و تسلیم بی درنگ آنها را خواستار شده است. در متن این اتمام حجت اشاره شده است كه در غیر این صورت سپاهیان عین‌الدوله به قتل‌عام دست خواهند زد. مدت اولتیماتوم از دیروز شروع شده است.
برای استحضار آن جناب به عرض می‌رساند كه ما هیچ گاه به خود اجازه نداده‌ایم كه تقاضاهای افراط‌آمیز و فوق‌العاده‌ای از شاه بنماییم. به عكس خواستهای ما موجه و قابل تصدیق می‌باشد. خواستهای ما فقط عبارت از اعاده انتظامات و تجدید برقراری مشروطیت است كه از طرف اعلیحضرت مظفرالدین شاه به ما اعطا گردیده است. رفتار شاه كنونی طی دو سال گذشته نیاز به انتقاد از طرف ما ندارد و چون عالیجناب به خوبی بدان واقف هستند ضمناً باید به استحضار آن جناب برسانیم كه كمیته زنان ما در اینجا اطمنیان تقریباً رسمی از علیاحضرت ملكه الكساندرا دریافت داشته است، مبنی بر اینكه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با همكاری دولت روسیه هم اكنون مشغول اقداماتی برای پایان دادن به عملیات خونریزی، راهزنی و چپاولگری علنی سپاهیان شاه در تبریز هستند. متأسفانه باید بگوییم كه شاه نه تنها به یك چنین یادداشت مشتركی ترتیب اثر نداده بلكه اعتنایی هم به آن نكرده است. دلایلی در دست داریم كه نشان می‌دهد مقامات رسمی روسیه به طور غیررسمی به شاه كمك می‌كنند و در امر اعاده انتظامات و برقراری مجدد مشروطیت در ایران مداخله و كارشكنی می‌كنند.
● مهر : شورای عمومی ایرانیان مقیم در قسطنطنیه» (۲)
سر ادوارد گری به رئیس كمیته زنان ایرانی در قسطنطنیه چنین جواب می‌دهد : «علیاحضرت ملكه به اینجانب امر نمودند كه وصول تلگراف شما را كه به اینجانب محول شده است اعلام دارم، بایستی به اطلاع شما برسانم كه دولت اعلیحضرت پادشاه انگلستان با همكاری دولت روسیه اینك مشغول اقداماتی است تا انتظامات برقرار گردد. با تقدیم احترامات. ادوارد گری» (۳)
بدین ترتیب فعالیت زنان در این مبارزات كه حتی منجر به اسلحه در دست گرفتن و جنگیدن شد یكی از عوامل مؤثر شناسایی خواسته‌های بر حق ایرانیان در خارج از كشور شد و زمینه‌های بعدی خروج روسیه از ایران را فراهم نمود.

منبع : iichs

منبع : پارسی فا