جمعیت؛ همچنان رو به افزایش‌

هدف كلی از این تحقیق بررسی و تحلیل نحوه توزیع جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی (مخصوصاً صنعت و خدمات) در سطح مجموعه شهری تهران و میزان تمركز‌ زدایی جمعیتی و اقتصادی از این مجموعه شهری (علی‌الخصوص كلان شهر تهران) در دهه‌های گذشته است. بنابراین به منظور رسیدن به اهداف فوق از روش اسنادی و كتابخانه‌ای استفاده شده است. گفتنی است كه در این تحقیق پس از تهیه چارچوب و كلیات نظری تحقیق، جهت كسب اطلاع از وضعیت جمعیتی و اقتصادی منطقه مورد مطالعه، اطلاعات و داده‌های جمعیتی و كارگاهی سال ۱۳۵۵ و پس از آن، مورد استفاده قرار گرفته است.
پس از جمع‌آوری، استخراج و طبقه‌بندی اطلاعات و داده‌های مورد نیاز، با استفاده از روش‌های توصیفی (نسبت و درصد، و نمودارها و جداول فراوانی ) و روش‌های آماری(ضریب همبستگی) به تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیات پرداخته شده است. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل و آزمون فرضیات در مورد تمركز و توزیع فعالیت‌های اقتصادی و جمعیت مجموعه شهری تهران نشان می‌دهد كه هر چند نرخ رشد جمعیت در دهه‌های اخیر نسبت به گذشته كاهش محسوسی پیدا كرده است، اما روند تمركز فعالیت‌های اقتصادی (صنعت و خدمات) كاهش قابل توجهی را نشان نمی‌دهد و همچنین روند مهاجرپذیری این منطقه نسبت به دهه‌های گذشته بیشتر شده است. همچنین شهر تهران به عنوان نقطه ثقل جمعیتی این منطقه دارای روند تمركز زدایی بوده و تمایل جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی جهت توزیع در سطح منطقه است. مفهوم <معكوس قطبی شدن> یعنی رشد سریعتر شهرهای ثانویه نسبت به شهر اصلی و پراكنش منطقه‌ای جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی و ظهور منطقه شهری ( به جای نقاط شهری) در این منطقه نمود پیدا كرده است و گرایش فعالیت‌های خدماتی به سمت شهر اصلی منطقه و گرایش فعالیت‌های صنعتی (زمین‌بر) به سمت نقاط شهری كوچك و متوسط (كه از نتایج فرآیند جهانی شدن است) در این مجموعه كلان‌شهری به خوبی احساس می‌شود.
با بروز چنین پدیده‌ای در كشورهای مختلف در حال توسعه، اكثر فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در این كلان شهرها متمركز شده و باعث تخلیه جمعیت روستا‌ها و شهرهای كوچك و تضعیف قدرت جاذبه این سكونتگاه‌ها از یك طرف و گسترش و توسعه بی‌رویه شهرهای بزرگ و افزایش مشكلات اجتماعی، اقتصادی و كالبدی این شهرها می‌شود. بنابراین با بروز این مشكلات مسئولان و برنامه‌ریزان شهری، اخیراً اقدام به تدوین ضوابطی جهت كاهش ورود مهاجران و فعالیت‌ها به این شهرها كرده‌اند. به طوری كه در دهه‌های اخیر به جای كلان‌شهرهای كشورهای در حال توسعه، شهرهای كوچك و روستاهای واقع در حوزه نفوذ و تسلط شهرهای بزرگ به مقصدی جهت ورود مهاجران روستایی تبدیل و باعث ایجاد چشم‌انداز فضای جدیدی به نام مناطق كلان شهری، مجموعه‌های شهری و متروپلیتن‌های غیرمتمركز شده است.
نتیجه این شد كه در سال‌های اخیر نرخ رشد جمعیت و تمركز فعالیت‌های اقتصادی در شهرهای ثانویه مناطق كلان شهری از نرخ رشد محدوده كلان شهرها بالاتر رفته و جمیعت تازه واردان و فعالیت‌های صنعتی و تولیدی، شهرهای كوچك واقع در حوزه نفوذ شهرهای بزرگ را به ابرشهرها ترجیح داده و تنها فعالیت‌های خدماتی و بازرگانی به تمركز در مادر شهرها تمایل نشان می‌دهند.
در یافته‌های عملی این تحقیق آمار دموگرافیكی (جمعیت و مهاجرت) شامل اطلاعات مربوط به سرشماری‌های عمومی نفوس و مسكن مركز آمار ایران در سال‌های ۱۳۵۵ ، ۱۳۶۵ و ۱۳۷۵ كل كشور، اخذ شده است. همچنین در این تحقیق از آمار فعالیت‌های اقتصادی آمار شاغلان ۱۰ ساله و بیشتر كل كشور و همچنین آمار كارگاه‌های كشاورزی كل كشور طی سال‌های فوق استفاده شده است.
بر همین اساس یافته‌ها نشان می‌دهند كه مجموعه شهری تهران كه بزرگترین نقطه ثقل جمعیتی كشور می‌باشد، در حال حاضر ۲۲/۱۷ درصد كل كشور و ۲۱/۱۹ درصد كل كارگاه‌های اقتصادی كشور را در خود جای داده است. نرخ رشد جمعیت این منطقه كلان شهری در دهه‌های اخیر نسبت به دهه‌های قبلی كاهش محسوسی را پیدا كرده است و از ۲۱/۴ درصد به ۱۶/۲ درصد رسیده است. البته در دهه‌های اخیر نرخ رشد جمعیت كل كشور نیز نسبت به دهه‌های قبلی پایین آمده است، اما روند كاهش نرخ رشد جمعیت این منطقه به مراتب سریع‌تر از روند كاهش نرخ رشد جمعیت كل كشور می‌باشد.
نكته قابل توجه دیگری كه در مورد روند رشد جمعیت مجموعه شهری تهران وجود دارد این است كه برخلاف مناطق شهری این منطقه كه با روند نزولی نرخ رشد جمعیت مواجه هستند، مناطق روستایی این منطقه در دهه‌های اخیر نسبت به دهه‌های قبلی روند افزایش نرخ رشد جمعیت را نشان می‌دهند و این رشد از ۶۳ /۵ درصد به ۱۷/۶ درصد رسیده است. با توجه به اینكه در دهه‌ها و سال‌های اخیر نرخ رشد جمعیت مناطق روستایی كشور با روند نزولی رو‌به‌رو بوده و پدیده تخلیه روستا‌ها، مخصوصاً روستاهای كم جمعیت، به یك مسأله و مشكل اساسی در بحث‌های آمایش سرزمین و توسعه منطقه‌ای (از ۲۶/۲ درصد به ۳۹/۰ درصد) تبدیل شده است افزایش نرخ رشد جمعیت مناطق روستایی این مجموعه شهری مسأله مهم و قابل توجهی است.
با توجه به اینكه این منطقه دارای مركز ثقل جمعیتی (مثل شهرهای تهران و كرج) و تمركز شدید فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در این مراكز جمعیتی می‌باشد (بیش از بیست درصد مراكز صنعتی و خدماتی كشور در این منطقه واقع شده‌اند) و از طرف دیگر محیط كالبدی این شهرها بر اثر بالا بودن روند مهاجرپذیری آنها در حال اشباع شدن می‌باشد و دسترسی به مسكن و زمین جهت استقرار تازه واردان در این شهرها با مشكلات عدیده‌ای مواجه است، این روستاها به دلیل وجود زمین كافی و ارزان، به عنوان سكونتگاه‌های خوابگاهی این گونه مراكز كار و فعالیت مورد استفاده قرار می‌گیرند و به این ترتیب بر نرخ رشد جمعیت این روستا‌ها افزوده می‌شود.
برخلاف روند نزولی نرخ رشد جمعیت كل این منطقه، روند مهاجرپذیری این‌گونه مناطق در حال افزایش می‌باشد و شهر تهران و مراكز شهری و روستایی اطراف آن همچنان یكی از اصلی‌ترین مقاصد مهاجران روستا شهری را تشكیل می‌دهند و نه تنها این روند در دهه‌های گذشته كاهش نیافته بلكه افزایش محسوسی نیز پیدا كرده است. ذكر این مطلب كه از سال ۱۳۷۵ به بعد ۱۵ نقطه شهری از تجمیع و تبدیل روستاها به وجود آمده‌اند، خود گویای این مسأله می‌باشد.
بنابراین با توجه به افزایش روند مهاجرپذیری این مجموعه نسبت به دهه‌های قبل و روند كاهش نرخ رشد جمعیت در این منطقه، می‌توان چنین استنباط كرد كه كاهش نرخ رشد جمعیت در این مجموعه شهری بیشتر به خاطر كاهش زاد و ولد صورت گرفته است نه به خاطر كاهش روند مهاجر‌پذیری، و منطقه شهری تهران همچنان جاذبه خود را برای جذب جمعیت حفظ كرده است. به طوری كه سهم مهاجران از كل جمعیت این مجموعه شهری از ۶۷/۹ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۷۳/۱۷ درصد در سال ۱۳۷۵ افزایش یافته است.
فعالیت‌های اقتصادی در حالت كلی به سه بخش كشاورزی، صنعت و خدمات قابل تقسیم‌بندی است. در سطح نقاط شهری كشور از سال ۱۳۵۵ تاكنون هم از لحاظ تعداد شاغلان و هم از لحاظ تعداد مراكز فعالیت‌، غلبه با فعالیت‌های خدماتی می‌باشد. این امر در مورد مجموعه شهری تهران نیز صدق می‌كند. اما مسأله قابل توجه این است كه در دهه‌های قبل (۱۳۵۵) در سطح كشور بعد از فعالیت‌های خدماتی اولویت با فعالیت‌های كشاورزی بوده كه در سال‌های اخیر این ترتیب به هم خورده و فعالیت‌های صنعتی بعد از خدمات از سهم بالاتری برخوردار می‌باشند. اما در سطح مجموعه شهری تهران از سال ۱۳۵۵ تاكنون به ترتیب بخش‌های خدماتی، صنعت و كشاورزی بیشترین تعداد شاغلان و مراكز فعالیتی را داراست.
در سطح مناطق روستایی كشور نیز از سال ۱۳۵۵ تاكنون بیشترین سهم فعالیت‌های اقتصادی مربوط به فعالیت‌های كشاورزی است. اما در سطح مناطق روستایی مجموعه شهری تهران در دهه‌های اخیر بخش صنعت بیشترین درصد فعالیت را دارا می‌باشد و این مسأله، همان‌طور كه در بخش‌های قبلی عنوان شد، از این امر ناشی می‌شود كه مناطق روستایی این مجموعه قدرت جاذبه بیشتری را برای جذب فعالیت‌های صنعتی به مراكز شهری پیدا كرده‌اند.
در خصوص تمركز فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در دهه‌های اخیر در مجموعه شهری تهران نسبت به دهه‌های قبلی وضع به این منوال است كه سهم مجموعه شهری تهران از كل فعالیت‌های صنعتی كشور افزایش یافته و سهم این مجموعه از كل فعالیت‌های خدماتی كاهش یافته است. در مجموع نیز سهم این مجموعه شهری از كل فعالیت‌های صنعتی و خدماتی نسبت به دهه‌های قبلی كاهش یافته، لیكن این كاهش خیلی كند بوده و كاهش محسوسی از نظر تمركز فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در این مجموعه مشاهده نمی‌شود.
مقایسه شهر تهران به عنوان پرجمعیت‌ترین و متراكم‌ترین نقطه سكونت‌ گاهی مجموعه شهری و (كل‌كشور) با سایر مراكز شهری و روستایی این مجموعه شهری از لحاظ نرخ رشد جمعیت و فعالیت‌های اقتصادی (صنعت و خدمات) نشان می‌دهد كه نرخ رشد جمعیت شهرهای كوچك و متوسط و نقاط روستایی مجموعه شهری تهران در دهه‌های اخیر نسبت به شهر تهران خیلی بالاتر بوده و سهم این شهر از كل جمعیت مجموعه شهری در سال‌های اخیر كاهش محسوسی پیدا كرده است به طوری كه سهم این شهر از كل جمعیت مجموعه شهری تهران از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۷۵ از ۴۴‌/‌۹۱ درصد به ۵۲‌/‌۷۲ درصد كاهش یافته است.
روند مهاجرپذیری مجموعه شهری تهران در دهه‌های اخیر نسبت به دهه‌های قبل افزایش یافته است. اما سهم شهر تهران از كل مهاجران وارده به این محدوده نسبت به دهه‌های قبلی كاهش یافته است به طوری كه سهم این شهر از سال ۱۳۵۵ تا سال ۱۳۶۵ از ۷۰ درصد به كمتر از ۳۰ درصد كاهش یافته است. بنابراین هر چند مجموعه شهری تهران هنوز هم یكی از مقاصد اصلی و یا اصلی‌ترین مقصد مهاجران روستا شهری می‌باشد؛ اما این مهاجران به جای شهر تهران، سایر مراكز شهری و روستایی این منطقه‌ مادر شهری را مقصد مهاجرت خود قرار می‌دهند.
سهم شهر تهران از لحاظ تمركز فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در سال‌های اخیر نسبت به دهه‌های گذشته كاهش چشمگیری یافته است. به طوری كه سهم این شهر از كل مراكز صنعتی و خدماتی از سال ۱۳۷۳ تا سال ۱۳۸۱ به ترتیب از ۳۱/۷۱ و ۱۲/۷۱ درصد به ۶۶/۶۱ و ۵۷/۶۶ درصد كاهش یافته است و همچنین از نظر تعداد شاغلان صنعتی و خدماتی سهم این شهر از كل شاغلان بخش‌های اقتصادی فوق‌الذكر در سطح مجموعه شهری تهران از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۷۵ به ترتیب ۶/۸۵ و ۰۱/۹۴ درصد به ۶۸/۵۹ و ۸۶/۷۳ درصد كاهش یافته است.
مقایسه نرخ رشد فعالیت‌های صنعتی و خدماتی در شهر تهران و سایر نقاط شهری و روستایی مجموعه شهری تهران گویای این واقعیت است كه نرخ رشد فعالیت‌های صنعتی و خدماتی شهر تهران در دهه‌ها و سال‌های اخیر به مراتب پایین‌تر از مراكز شهری كوچك و متوسط و نقاط روستایی واقع در این محدوده است.

اسماعیل یوسفی
استاد راهنما: دكتر حسن شكوئی
استاد مشاور: دكتر اكبر پرهیزگار
پایان‌نامه كارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، سال ۱۳۸۳ .

منبع : فرهنگ و پژوهش