ارگونومی، طراحی برای راحتی انسان

انسان از قرن‌ها پیش بدون اینكه چیزی در مورد مهندسی فاكتورهای انسانی بداند به طور ذاتی آن را كشف كرده بود. انسان‌های نخستین به خوبی می‌دانستند كه اگر تخته سنگ بزرگی را روی چوب‌های گرد قرار دهند، خیلی راحت و بدون اعمال نیروی زیاد می‌توان آن را تا مسافت‌های طولانی حمل كرد و در واقع چوب حكم تایر را داشت.
ابزارها و وسایلی هم كه از تمدن‌های سالیان قبل به دست آمده این مطلب را می‌رساند كه طراحی ابزارها و وسایل در آن زمان طوری بوده كه افراد بتوانند با آن كار خود را راحت‌تر انجام دهند. هر چند با پیشرفت دانش و تكنولوژی و گسترش تجهیزات مختلف در دنیای امروز، به بحث مهندسی فاكتورهای انسانی به طور علمی‌ و با دقت بیشتری پرداخته شده است اما به جرات می‌توان گفت كه در طراحی ابزارهای ابتدایی نیز چنین دانشی (هر چند ابتدایی و معمولی) به كار رفته است.
این مطلب نشان می‌دهد انسان‌های نخستین نیز به راحتی خود می‌اندیشیدند؛ راحتی در كار و زندگی. چیزی كه مهندسی فاكتورهای انسانی به دنبال آن است: <طراحی برای راحتی انسان.>امروزه <مهندسی فاكتورهای انسانی> كه در برخی كشورها از جمله ایران با نام <اِرگونومی> كه در اصل كلمه‌ای یونانی به معنی <قاعده و قانون كار> است شناخته می‌شود، در كشورهای صنعتی پیشرفته از جایگاه خاصی برخوردار است و از دو دیدگاه خرد و كلان مورد توجه قرار می‌گیرد. از سفینه‌های فضایی تا طراحی صندلی‌های اداری، دوربین‌های عكاسی، گوشی‌های موبایل و تجهیزات كامپیوتر، همه و همه دارای طراحی‌های ارگونومیك برای استفاده راحت‌تر به وسیله انسان هستند.
● تولد در جنگ
اگر بخواهیم به ریشه‌های به‌وجود آمدن چنین دانشی بپردازیم باید بگوییم جنگ ریشه اصلی آن بود. یعنی استفاده از طراحی برای راحتی انسان در از بین بردن انسان‌های دیگر! متاسفانه این حقیقتی تلخ است درست همانند شاعری كه گفت انسان به درخت رسید و آن را قطع كرد و با چوب‌های آن خانه ساخت و بعد می‌رسد به جایی كه بمب می‌سازد و با آن بمب خانه‌اش خراب می‌شود و درختان از بین می‌روند. ارگونومی ‌هم در جنگ به چنین سرنوشتی مبتلا شد.
سلاح‌های جنگی در جنگ جهانی دوم طوری طراحی و ساخته شدند كه سربازان در استفاده از آن‌ها راحت‌تر باشند‌، كمتر خطا كنند و بهتر دشمن را هدف قرار دهند.
خلبان‌ها دیگر به خاطر طراحی غلط صفحه كنترل هواپیما دچار اشتباه نمی‌شدند و كلید پرتاب صندلی هواپیما را به جای كلید پرتاب موشك و بمب فشار نمی‌دادند. ایالات متحده آمریكا كه دانش ارگونومی‌را در جنگ جهانی دوم به كار گرفت و پیروز شد‌، پس از آن از این دانش در زمینه‌های دیگر نیز استفاده كرد. آنها به خوبی فهمیدند طراحی اگر برای راحتی انسان نباشد، چیزی جز شكست در پی نخواهد داشت.
در سال ۱۹۴۹ اولین انجمن ملی ارگونومی‌در انگلستان پایه ریزی شد. از این تاریخ به بعد، متخصصان و محققان در اكثر دانشگاه‌های آمریكا و اروپا به تحقیق و پژوهش در مورد این دانش روی آوردند. در نتیجه همین تحقیقات بود كه بعدها طراحی ارگونومیك در هر محصولی برای اینكه مورد استقبال مردم قرار گیرد، رعایت شد.
● انسان و ارگونومی
دانش ارگونومی ‌فقط برای طراحی تجهیزات‌، ابزار آلات و محصولات نبوده بلكه عمده تحقیقات روی انسان انجام گرفته است. از آنجا كه انسان موجودی یك بعدی نیست و برای مطالعه روی آن باید تخصص‌های مختلفی داشت، متخصصان ارگونومی‌در تیم تحقیقاتی خود از سایر متخصصان بهره بردند. پزشكان‌، فیزیولوژیست‌ها‌، آناتومیست‌ها‌، روان‌شناسان‌، مهندسان‌، پرستاران و متخصصان بهداشت صنعتی اعضای اصلی تیم‌های ارگونومی‌را تشكیل می‌دهند.
ارگونومی ‌در طراحی، كار و شرایط روزمره زندگی انسان را محور قرار می‌دهد. در حقیقت ارگونومی‌ با توجه به توانایی‌های جسمانی و روانی و محدودیت‌های انسان از پدید آمدن محیط كار یا شرایط زندگی ناامن و ناسالم جلوگیری می‌كند.
برای انجام طراحی متناسب با انسان و نیز برای راحتی بیشتر او، نیاز به داشتن اطلاعات اندازه‌های بدن انسان‌های یك گروه یا جامعه داریم. آنتروپومتری یا اندازه گیری ابعاد بدن، خود دانشی است مكمل دانش ارگونومی‌. هم اكنون بسیاری از كشورهای صنعتی و پیشرفته طراحی‌های خود را با توجه به اطلاعات آنتروپومتریك جامعه خود انجام می‌دهند و به همین علت است كه ما در استفاده از محصولات برخی كشورها كه ابعاد بدنی‌شان با ابعاد بدنی ما تفاوت محسوسی دارند‌، راحت نیستیم.‌
● بررسی عوامل موثر در ارگونومی
▪ وضعیت و حركات بدن (نشستن‌، ایستادن‌، خم شدن كمر‌، چمباتمه زدن‌، زانو زدن‌، هل دادن یا كشیدن)
▪ اعمال نیرو
▪ ضربه زدن با دست یا پا
▪ انجام حركات تكراری
▪ حمل و نقل دستی بار
▪ شرایطی كه موجب بروز خطاهای انسانی می‌شود

محمدرضا میرغلامی

منبع : روزنامه سلامت