دغدغه‌های فلسفی نیوتن

استاد فلسفه علم دانشگاه تهران در نشست «روش‌شناسی نیوتن» با اشاره به حضور عمیق تفكر فلسفی در كار فیزیكدان‌های بزرگ اظهار داشت: نیوتن در تبیین و كاربست روش علمی خود به شدت تحت تاثیر فلسفه و شرایط اجتماعی و فرهنگی است. دكتر سعید زیبا‌كلام، استاد فلسفه علم دانشگاه تهران، در نشست «روش‌شناسی نیوتن» كه در تالار كمال دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران برگزار شد، گفت: فیزیك نیوتن در یك خلأ ارزشی، معنوی، نظری متولد نشد و نیوتن یك ماشین فوق‌العاده نبود، بلكه همچون هر انسانی به شدت متاثر از زمینه و زمانه خود بود.
دكتر سعید زیبا‌كلام در آغاز سخن به گفتار مشهور اینشتین در سخنرانی هربرت اسپنسر در سال ۱۹۳۳ اشاره كرد و گفت: در میان دانشمندان علوم ریاضی، طبیعی، انسانی و تجربی مشهور است كه در میان عالمان، فیزیكدان‌ها از بقیه بیشتر به روش كار خود- درست یا غلط- آگاه هستند، این در حالی است كه اینشتین معتقد است كه «اگر می‌خواهید از فیزیكدانان نظری درباره روش‌هایی كه به كار می‌برند نكته ای دریابید محكم به یك اصل بچسبید: به حرف‌های آنها توجه نكنید، به كارهایی كه می‌كنند نگاه كنید». دكتر زیبا‌كلام در ادامه با اشاره به تاثیر عمیق تفكر فلسفی در كار فیزیكدان‌های بزرگ گفت: به‌نظر می‌رسد ممكن باشد كه فیزیكدان بزرگی چون اینشتین بتواند از چارچوب و پارادایم فكری حاكم بر خود خارج شود. عدم همسازی و سازگاری میان قول و فعل فیزیكدان‌ها را مشاهده كنید. البته این ناسازگاری منحصر به علوم طبیعی نیست و در حوزه علوم انسانی و بخصوص فلسفه مشاهده می‌شود.
دكتر زیباكلام سپس به روش‌شناسی نیوتن اشاره كرد و گفت: در مورد روش‌شناسی او می‌توان از دو دیدگاه بحث كرد، نخست اینكه نیوتن درباره روش كار خود چه گفته است و دوم اینكه روش نیوتن در عمل چه بوده است؟ برای یافتن پاسخ این دو سوال باید به بازسازی و استخراج روش نیوتن در آثار او پرداخت. مهم‌ترین آثار نیوتن در این زمینه عبارتند از «اصول ریاضی فلسفه طبیعی» و «علم الابصار».
وی سپس به بررسی كتاب «علم الابصار» پرداخت و گفت: این كتاب كه نخست در سال ۱۷۰۴ منتشر شد شامل سه فصل و یك بخش پایانی حاوی پرسش‌هایی مهم است. مباحث كتاب در مورد نورشناسی، مباحث رنگ‌ها، خواص نور رنگی، پدیده تداخل و... است و كتاب با این گفتار مهم آغاز می‌شود: «هدف من در این كتاب تبیین خواص نور توسط فرضیه نیست، بلكه طرح و اثبات آن خواص توسط استدلال و آزمایش است». نیوتن پس از این جمله هیچ اشاره‌ای به مفاهیم بسیار مهم «استدلال»، «فرضیه»، «آزمایش» و «اثبات» نمی‌كند، گو اینكه تنها اشارات روش شناختی كل كتاب در همین یك جمله خلاصه می‌شود. دكتر زیبا كلام در ادامه با اشاره به سابقه نوشته‌های دیگر نیوتن گفت: نیوتن تا پیش از آن در دیگر اثر مهمش «اصول ریاضی فلسفه طبیعی»(۱۶۸۷) به هیچ وجه از فرضیه‌سازی و به‌كار بستن روش‌های ریاضی در اثبات فرضیه‌ها اجتناب نمی‌كند.
البته رابرت هول مورخ بزرگ قرن ۱۷ نشان می‌دهد كه نیوتن در علم الابصار هم باز به همان شیوه‌های قبلی تمسك می‌جوید و همان حرف‌های قبلی خود را تكرار می‌كند، با این تفاوت كه این بار تنها شیوه و اسلوب ارائه نظریاتش تغییر كرده است. وی افزود: او با توجه به شرایط و اقتضای موضوع و امكانات موجود، مفهومی ریاضی، نظری و آزمایشی و هر آنچه را مورد نظر بوده انجام داده است. بنابراین در كارهای بعدی او نه محتوا تغییر كرده و نه روش. تنها اسلوب و شیوه بیان تغییر می‌كند. دكتر زیبا‌كلام ضرورت تغییر این اسلوب را شرایط اجتماعی و ضرورت‌های فرهنگی، تاریخی معرفی كرد و گفت: نیوتن یك ماشین خارق‌العاده نبود و همچون هر انسان دیگری در زمینه‌ای ارزشی، معنوی و نظری پرورش یافت، در زمانه او فلسفه مكانیكی گسترش می‌یافت و او كه به‌شدت از مناقشات و مباحثات علمی گریزان بود،

گروه اندیشه

منبع : روزنامه تهران امروز