سه شنبه, ۷ اسفند, ۱۴۰۳ / 25 February, 2025
مجله ویستا
کاغذ سازی در ایران
به‌نظر می‌رسد واژه کاغذ از زبان سانسکریت وارد زبان فارسی شده باشد.کاغذ از الیاف به هم آمیخته سلولز تشکیل می‌شود که از سال ۱۸۶۰ به بعد قسمت عمده کاغذ جهان از چوب و مغز آن بدست می‌آید.
ساخت اولین کاغذی که شبیه کاغذهای امروزی بوده است به فردی چینی بنام تسای لوآ در سال ۱۰۵ میلادی نسبت داده می‌شود.
چینی‌ها در ساختن کاغذ از پوست درخت توت استفاده می‌کردند و بعدها در قرن اول و دوم میلادی، گرد فشرده ساقه خیزران را برای تهیه کاغذ بکار بردند.
در اروپا تا حدود قرن اول میلادی از کاغذ پاپیروس استفاده می‌شد ولی در آن زمان با پیدایش نوع جدیدی از کاغذ که پارشمن نامیده می‌شد رقابتی بین این دو نوع کاغذ بوجود آمد.
بدین ترتیب تا تهیه کاغذ به صورت امروزی ( یعنی تهیه کاغذ از موادی چون الیاف پارچه و چوب ) برای نوشتن از پارشمن و پاپیروس استفاده می‌شد.
● تاریخچه کاغذسازی در ایران
تاریخ ساخت کاغذ در ایران به سال ۱۳۴ هجری قمری ( ۷۵۱ میلادی ) و به زمان هجوم چینیان به سمرقند برمی‌گردد. که طی آن، ایرانیان فن کاغذسازی را از اسیران چینی فرا گرفتند.
طولی نکشید که کاغذهای تولیدی ایران به قدری شهرت پیدا کرد که از طریق کاروان هایی از بغداد و دمشق به مصر و از آنجا در امتداد دریای مدیترانه به آسیای مرکزی و سپس به اروپا برده شد.
انواع کاغذ هایی که در نسخ خطی ایران بکار می‌رفته و از شهرت خاصی برخوردار بوده است عبارتند از :(۱ )
۱) کاغذ آهاری
۲) کاغذ ابری
۳) کاغذ ابریشمی
۴) کاغذ پوست دل آهو
۵-) کاغذ بغدادی
۶) کاغذ حنایی
۷) کاغذ خراسانی
۸) کاغذ مقتایی
۹) کاغذ دولت آبادی
۱۰) کاغذ عادل شاهی
۱۱) کاغذ سمرقندی
۱۲) کاغذ هندی
۱۳) کاغذ خان بالغ
۱۴) کاغذ بخارایی
۱۵) کاغذ اصفهانی
۱۶) کاغذ کشمیری
۱۷) کاغذ مصری
۱۸) کاغذ ترکی
۱۹) کاغذ ترمه
۲۰) کاغذ فرنگی جدید
مهم ترین کاغذ هایی که توسط مسلمین ساخته شد:
ـ کاغذ سلیمانی - کاغذ طلحی - کاغذ نوحی - کاغذ فرعونی - کاغذ جعفری - کاغذ طاهری - کاغذ مامونی - کاغذ منصوری
● کاغذ سمرقندی
این کاغذ را باید نخستین نمونه کاغذ ایرانی دانست که برابر نیازهای کاتبان ایرانی و شرایط کتابت با قلم نی پدید آمده است. تایید استادان طراز اول خوشنویسی نظیر سلطان علی مشهدی در <صراط السطور> از مرغوبیت خاص این کاغذ خبر می‌دهد.
کیفیت مناسب این کاغذ سبب رونق تجارت آن شد، به طوری که سمرقند را به مرکز تجارت آن تبدیل کرد. حتی مرغوبیت این کاغذ منجر به گرانی آن گردید، به طوری که از انواع مختلف آن در همه جا، با رغبت و تحسین استقبال می‌شد و در اندازه‌های مختلف کاربرد پیدا کرده و به تمام بلاد اسلامی صادر می شد.
کاغذ سمرقندی و کیفیت جهانگیر آن سبب شد تا کشورهای مسلمان آن روزگار، همیشه ترجیح دهند برای خلق آثار ماندگار، از آن استفاده کنند.
حتی وقتی بایسنقر میرزا تصمیم به کتابت قرآن معروف و عظیم بایسنقر گرفت، دستور داد تا کاغذگران سمرقندی، تمامی تجربه و همت خویش را به کار بگیرند تا بتوانند صفحاتی عظیم از این کاغذ را پدید آورند و امروز شاهد بقایای این قرآن عظیم بایسنقری در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی در ابعاد هر صفحه ۱۰۱ *۱۷۷ سانتی‌متر با مقیاس امروز هستیم که بزرگ تر از کاغذهای صنعتی استاندارد امروزین است.
● کاغذ بخارایی
دومین کاغذ تولیدی ایرانیان است که در کارگاه‌های کاغذسازی بخارا رواج پیدا کرد و به همین ترتیب، نام گذاری کاغذ، منسوب به مراکز تولیدی آن شد.
● کاغذهای طاهری
به دستور طاهر دوم، از امرای نیشابور، و همین طور کاغذ طلحی به دستور طلحه بن طاهر، از امرای طاهری، ساخته شد.
● کاغذ مامونی
به نظر می رسد از انواع کاغذهایی است که به دستور فضل برمکی در مرو ساخته می‌شد.
● کاغذ نوحی
از انواع کاغذهای خراسانی است که نوح بن منصور سامانی در ساخت و ترویج آن نقش موثری داشته و به همین نام هم شهرت پیدا کرده است.
● کاغذ منصوری
در خراسان تاکنون از دو نوع کاغذ منصوری یاد شده است که اولین آن منسوب به منصور سامانی است و دیگری کاغذی است خراسانی که توسط کاغذگر هنرمندی به نام منصور کاغذی ساخته شده است و شاید در زمره معدود نمونه‌هایی از کاغذسازی باشد.
● کاغذ فرعونی
برخلاف اسم آن، از انواع کاغذهای خراسانی است که تا سده پنجم هجری رواج داشته و رقیب سرسخت کاغذ مصری بوده است. تاریخ و سابقه ساخت آن را تا نیمه اول سده دوم هجری ذکر کرده اند.
● نوآوری های ایرانیان در کاغذ سازی
ایرانیان مسلمان در کار بهبود ساختن کاغذ به نوآوری‌های جالبی دست پیدا کرده بودند که به چند مورد اشاره می‌شود:
۱) آهار زدن به کاغذ : ایرانیان که در کار ساختن کاغذ پوستی(پارشمن) تجربه‌های زیادی داشتند کوشیدند آن تجربه‌ها را در ساختن کاغذ جدید نیز به کار گیرند. از این رو، به کاغذ نشاسته گندم می‌زدند که سطح کاغذ را برای نوشتن با جوهر مناسب‌تر می‌کرد.
۲) بهره‌گیری از آب‌دنگ : این دستگاه کوبه‌ای، پتک مانند بود که با چرخاب به حرکت در می‌آمد و از آن برای خرد کردن تکه‌های بزرگ چوب بهره می‌گرفتند.
۳) بهره‌گیری از قالب خیزران : نوارهایی از چوپ خیزران را مانند حصیر به هم می‌بافتند و برگه‌های کاغذ خیس را برای آبکشی روی آن می‌گذاشتند و پس از این که آب آن گرفته شد در حالی که ورقه هنوز مرطوب بود، آن را برمی‌داشتند.
این کار به سازنده کاغذ امکان می‌داد به طور پیاپی ورقه‌های کاغذ را روی همان یک قالب آبکشی کند. پیش از آن، ورقه کاغذ را روی پارچه درشت بافی پهن می‌کردند، اما تا زمان خشک شدن ورقه کاغذ، نمی‌توانستند آن را از روی پارچه بردارند.
۴) بهبود کاغذ و بازیافت آن : افزودن موادی مانند بزرک، پنبه و کهنه پاره‌های کتان به ترکیب کاغذ و همچنین بهره‌گیری از خرده پاره‌های کاغذ و پارچه‌های کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و شیوه‌ای از بازیافت نیز به حساب می آمد.
۵) کاغذ رنگی: در برخی دست‌نوشته‌های نویسندگان مسلمان دستورهایی برای ساختن کاغذ به رنگ‌های قرمز، سبز، آبی، صورتی، زرد، پیازی و ارغوانی وجود دارد و حتی نوشته شده است که چگونه می‌توان کاری کرد که برگه‌های کاغذ کهنه و دیرین به نظر برسند.
● روش‌های الوان سازی
الوان سازی کاغذ که از ابداعات هنرمندان ایرانی است، به گونه‌های متفاوت انجام می‌شده است:
الف) استفاده‌های خود رنگی در خمیر کاغذ
ب) روش‌های افشان یا رنگ افشانی
ج) روش‌های غرقابی
د) روش‌های ابر و باد یا ابری سازی
الف) استفاده‌های خود رنگی در خمیر کاغذ:
استفاده از رنگ گیاه برای کاغذ از تجارب قدیمی ایرانیان است که نمونه آن کاغذ کاهی است و آن استفاده از کاه گیاه گندم برای ماده اولیه خمیر کاغذ است. مواد نشاسته ای و لعابی موجود در ساقه گندم سبب آهاری شدن آن می‌شود.
از همین خاصیت استفاده می‌شد و کاغذهایی برای طراحی و نقاشی پدید می‌آوردند که امروز نوع ماشینی آن <کاغذ گراف> نام دارد.
گاهی در دوران کاغذسازی ایرانیان، از رنگ‌های گیاهی محلول در آب، مانند حنایی و زعفرانی استفاده می‌شد. بدین ترتیب، رنگ به جای سطح کاغذ در متن خمیر قرار داشت و نه تنها بر دوام کاغذ می‌افزود، بلکه از هجوم قارچ‌ها و سایر آفات کاغذ و کتاب جلوگیری می‌کرد.
ب) افشان به معنی پراکندن رنگ محلول به صورت ذرات ریز بر روی اجسام است به هر وسیله ای که ممکن باشد.
در طول تاریخ از ابزارهای متفاوت مانند قلم موی افشانگر که آن را خامه افشان هم گفته اند و نیز ابزاری به نام فوتک و ابزارهای موسوم به ایربراش استفاده شده است؛ اما در کتاب سازی و نگارگری افشانگر باید با همان قلم موی مخصوص باشد و ابزارهای مدرن نظیر فوتک و ایربراش کاربردی نمی توانند داشته باشند.
روش‌های رنگ افشانی هم بستگی به نوع کار هنری و همین طور توانایی‌های خاص هنرمند دارد که بهتر است با رنگ‌های گیاهی یا آبرنگ استفاده شود.
علاوه بر انواع رنگ‌های محلول در آب، از طلای حل کرده هم استفاده می‌شود که در این صورت آن را زرافشانی گویند. افشان زر و نیز افشان نقره را هم به تناسب کار در این حوزه به کار می‌برند.
ج) در روش‌های غرقابی، رنگ‌های گیاهی را پس از آماده سازی در ظرفی پهن می‌ریزند و اوراق مورد نیاز را در محلول آماده شناور و سپس آویزان می‌کنند تا خشک شود.
د) روش‌های ابری سازی یا ابر و باد : اساس رنگ آمیزی بدین گونه است که در ظرفی بزرگ نشاسته حل شده را می‌ریزند و بر آن از رنگ‌های گیاهی یا جسمی رقیق شده به صورت چند قطره ریز یا درشت می‌افشانند و کاغذ را برای لحظه‌ای کوتاه بر آن قرار می‌دهند و سریعا برمی دارند و در محلی قرار می‌دهند تا خشک شود.
بعد از خشک شدن با اتوی نیم گرم، کاغذها را صاف می‌کنند. ابری سازی هم انواع مختلفی دارد که نتیجه تجربه و ابتکارات هنرمندان است.
● صنعت کاغذ سازی در دوران معاصر
در دوره قاجار به دلایل مختلف نظیر رقابت روسیه و انگلیس بر سر منافعی که در ایران داشتند و بی‌لیاقتی و بی‌کفایتی دولت وقت، صنعت کاغذسازی رونقی نداشته است.
در زمان سلطنت رضا خان نیز کاغذ مورد نیاز از کشورهای روسیه، سوئد، آلمان و رومانی خریداری می شد.
کوشش برای احداث یک کارخانه کاغذسازی در ایران کم و بیش ادامه یافت تا در سال ۱۳۴۴ هجری شمسی مقدمات ایجاد اولین کارخانه کاغذسازی به منظور تولید کاغذ چاپ و تحریر با استفاده از تفاله نیشکر در هفت تپه خوزستان به ظرفیت ۱۰۰ تن در روز فراهم گشت و سر انجام شرکت کاغذ پارس در سال ۱۳۴۶ هجری شمسی تاسیس شد.
این شرکت با ظرفیت اولیه ۳۵ هزار تن کاغذ در سال ۱۳۴۹ آغاز به کار کرد و در این سال به تولید ۱۲۳۰۰ تن کاغذ چاپ و تحریر دست یافت.
در سال ۱۳۵۲، بزرگ‌ترین کارخانه کاغذسازی ایران به نام مجتمع صنایع چوب و کاغذ ایران(چوکا) با مشارکت وزارت صنایع
(۶۰ درصد سهام) وزارت کشاورزی و عمران روستایی(۴۰ درصد سهام) در کیلومتر شش جاده رضوان‌شهر به تالش بنیان‌گذاری شد و در سال ۱۳۵۷ کار خود را آغاز کرد.
اوج گیری انقلاب اسلامی به بسته شدن بسیاری از کارخانه‌ها از جمله همین کارخانه کاغذسازی انجامید که بیشتر از سوی خارجی‌‌ها اداره می‌شد.
از سال ۱۳۶۱ تلاش‌های برنامه‌ریزی شده‌ای برای راه اندازی دوباره تولید کاغذ آغاز شد و با تحویل کارخانه به سازمان صنایع ملی ایران در سال ۱۳۶۴، این تلاش‌ها به بار نشست و فعالیت این کارخانه آغاز شد.
بعدها مراکز دیگری از جمله شرکت صنایع چوب و کاغذ مازندران در سال ۱۳۷۶ راه اندازی شد که به عنوان تولید کننده کاغذ در ایران با ظرفیت ۱۷۵۰۰۰ تن ( شامل ۹۰۰۰۰ تن کاغذ روزنامه و چاپ و تحریر و ۸۵۰۰۰ تن کاغذ فلوتینگ ) فعالیت دارد.
کاغذ به طور عمده از الیاف بافته شده سلولزی تشکیل شده است. این الیاف از چوب و منابع گیاهی دیگر تهیه می‌شود.
به جز الیاف سلولزی بیش از ۳۰ درصد وزن کاغذ از افزودنی‌هایی مانند : مواد معدنی، مواد شیمیایی و مواد سفید کننده تشکیل می‌شود.
احداث کارخانه صنایع چوب و کاغذ مازندران در سالهای اخیر و وجود کارخانجاتی نظیر نئوپان، فیبر، ... نیاز به چوب را روز به روز افزایش داده است. منبع اصلی تولید چوب کشورمان همان ۹/۱ میلیون هکتار جنگل های شمال کشور است که درصد قابل توجهی از آن دارای وضعیت مخروبه و نیمه مخروبه است.
در چنین شرایطی ناگزیر باید منابع دیگری را جستجو کرد تا بتواند جایگزین گونه‌های بومی شمال کشور شود و فشار وارده به جنگل‌های طبیعی را کاهش دهد.
کاغذ و مقوای باطله مهم ترین بخش مواد اولیه را در صنعت کاغذسازی تشکیل می‌دهند.
کاغذ باطله از نظر اقتصادی برای صنعت کاغذسازی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و نقش عمده‌ای در حفظ محیط زیست و جلوگیری از قطع درختان به عنوان مواد اولیه ایفا می‌کند.
در اغلب کارخانه‌های کاغذسازی از خمیر کاغذ بازیافتی به عنوان بخشی از خمیر تهیه شده برای تولید کاغذ و مقوا استفاده می‌کنند. برای مثال بیش از نیمی از مجموع الیاف مورد استفاده در صنعت کاغذسازی انگلستان را کاغذهای باطله و بازیافتی تشکیل می‌دهند.
پی‌نوشت:
۱- خبرنامه فرهنگستان هنر. شماره ۴۸
منابع :
۱- دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه(واژه کاغذ، توز و خدنگ)، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷
۲- هونکه، زیگرید. فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم ۱۳۷۳
۳- یوسف‌حسن، احمد/هیل، دانالد. تاریخ مصور تکنولوژی اسلامی. ناصر موفقیان. انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵
۴- ذکاء، یحیی. هنر کاغذبری در ایران(قطاعی) نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۷۹
۵- محمد بن اسحاق (ابن الندیم)، <الفهرست>، ترجمه مرحوم محمدرضا تجدد، به کوشش مهین جهانبگلو (تجدد)، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶
۶- حبیبی، عبدالحی، <هنر عهد تیموریان>، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران (سابق)، تهران، ۱۳۵۵
۷- خبرنامه فرهنگستان هنر. شماره ۴۸
۱- خبرنامه فرهنگستان هنر. شماره ۴۸
منابع :
۱- دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه(واژه کاغذ، توز و خدنگ)، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷
۲- هونکه، زیگرید. فرهنگ اسلام در اروپا، ترجمه مرتضی رهبانی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم ۱۳۷۳
۳- یوسف‌حسن، احمد/هیل، دانالد. تاریخ مصور تکنولوژی اسلامی. ناصر موفقیان. انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵
۴- ذکاء، یحیی. هنر کاغذبری در ایران(قطاعی) نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۷۹
۵- محمد بن اسحاق (ابن الندیم)، <الفهرست>، ترجمه مرحوم محمدرضا تجدد، به کوشش مهین جهانبگلو (تجدد)، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۶
۶- حبیبی، عبدالحی، <هنر عهد تیموریان>، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران (سابق)، تهران، ۱۳۵۵
۷- خبرنامه فرهنگستان هنر. شماره ۴۸
منبع : مجله صنعت چاپ
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست