میل گنبد قابوس (گنبد کاووس) ، گنبدکاووس

بنای آجری میل گنبد قابوس از نقطه نظر عظمت معماری، ویژگی‌های هنری و تكنیكی در زمره بزرگ‌ترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری قمری به شمار می‌رود. ساختمان این میل كه آرامگاه شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری است، در بالای تپه‌ای در میان پارك بزرگ شهر گنبد كاووس واقع شده است.
این بنا از زیباترین و باشكوه‌ترین بناهای اوایل دوره اسلامی است كه علیرغم استفاده بسیار كم از عناصر تزئینی،‌ دارای ساختارهای متناسب، موزون، مستحكم و زیباست كه نوعی احساس شكوه و زیبایی را به بیننده القا می‌كند. ساختمان میل در اصل متشكل از سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد مخروطی است كه روی‌هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. ساقه‌ این میل بر روی پایه‌ای مدور قرار دارد و تنها نزدیك به 2 متر آن بیرون از زمین است و براساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگی از آن در دل زمین فرو رفته است.
خود ساق با نمای دایره‌ای پره‌دار، بر روی این شالوده قرار گرفته است و 37 متر ارتفاع دارد. در بدنه ساقه بنا 10 پره مثلثی شكل با فواصل معین و با تناسب و زیبایی كامل قرار گرفته است،‌ به طوری كه علاوه بر ایجاد زیبایی، از حجم ساده و بی‌قواره ساقه كاسته و نیز موجب استحكام بنا شده است.
تنها تزئین این ساقه در بالای در ورودی مشتمل بر دو رشته كتیبه كوفی آجری است كه یكی در ارتفاع 8 متری از سطح زمین و دیگری زیر پا كار گنبد تعبیه شده است. عرض این كتیبه‌ها 80 سانتی‌متر و هر دو مشتمل بر یك عبارت تاریخی است كه سال (397 هـ.ق و 375 هـ.ش) را نشان می‌دهد. این كتیبه عاری از هرگونه پیرایه و تزئینات است و همچون خود گنبد، تنها به استحكام و ماندگاری آن توجه شده است. خطوط و حروف كتیبه با آجر ساده قرمز رنگ كه روی آن ساییده شده، بدون هیچ گونه روكشی در درون قاب‌های آجری جای گرفته است. خطوط كوفی ساده این كتیبه، دارای برجستگی است و در عین حال، نوعی تراش ظریف و زیبایی متناسبی دارد كه از هر جهت با هیأت ساختمان آرامگاه تناسب دارد.
گذشته از سادگی كتیبه، در هنگام نصب خطوط و قابسازی آن،‌ این نكته مراعات شده كه از هر جهت ماندگاری آن بر روی بدنه تضمین شود. برای این منظور، هر كدام از حروف آجری و آجرهای قاب كتیبه ریشه‌های بلندی دارد كه درون دیوار گنبد فرو رفته است. به همین خاطر و به علت پختگی آجر قرمز و استحكام آن هنوز پس از هزار سال، كتیبه تقریباً سالمی برجای مانده است. تكرار یك متن در دو جای بنا نیز به ماندگاری محتوای كتیبه كمك بزرگی كرده است.
بدنه بنا سراسر از آجر پخته قرمز رنگ ساخته شده است. آجرهای سخت این بنا كه در نهایت پختگی و استحكام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن‌ها به رنگ زرد طلایی در آمده‌اند كه خود بر زیبائی بنا افزوده است. شكل آجرهائی كه در بنا به كار رفته، معمولی و یكسان است،‌ به جز آجرهائی كه در بدنه گنبد مخروطی مورد استفاده واقع شده است. آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبیده و سخت توپر و یكپارچه است.
گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بر روی ساقه بنا شده است. این گنبد برخلاف اكثر برج‌ها و گنبدهای آرامگاهی یك پوش است و بدون هیچ واسطه‌ای بر روی بدنه‌ برج قرار گرفته و شیب تند و سطح صاف و صیقلی آن به ماندگاری گنبد كمك فراوان كرده است. درون بنای گنبد قابوس، ساده و تنها با اندود گچ پوشش یافته كه با گذشت زمان به سیاهی گراییده است.
بر بالای سر در ورودی بنا دو رشته مقرنس زیبای ساده كار شده كه جزو اولین نمونه مقرنس‌های هنر اسلامی ایران به شمار می‌رود. همچنان كه از متن كتیبه بر می‌آید این بنا در سال 397 هـ.ق توسط شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر آل‌زیار جهت آرامگاه شخصی بنا شده است. نامبرده كه در آن روزگار فرمانروای گرگان بود، مردی دانشمند، هنرمند، سلحشور، دوستدار و مشوق علم و هنر بود. وی در سال 402 هـ.ق یعنی 5 سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات یافت. این بنا در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است.