تاریخچه ی جراحی اعصاب

جراحی مغز و اعصاب بعنوان شیوه‌ای برای تسكین درد بیماران و یا آلام مغزی و فكری به دوران پیش از تاریخ بر می‌گردد. شواهد بسیاری وجود دارد كه افسانه‌هائی دربارهٔ سینوهه طبیب باستانی مصر ریشه در حقیقت تاریخی دارد. باقیمانده‌های جمجمه از دوره‌های پیش از تاریخ از فرانسه و پرو نشان می‌دهد كه تلاش‌هائی فكر شده و با برنامه برای درمان بیماری‌های انسان درجریان بوده است (تصویر ۱) . قدمت شكل‌های مختلف سوراخ كردن جمجمه به ۷۰۰۰ سال قبل ازمیلادمسیح می‌رسد. این‌ها تلاش‌های هوشمندانه‌ای برای دیدن و بررسی بیماری‌های انسان و درمان آنها بوده است. (۱) سوراخ كردن جمجمه بعنوان تلاشی برای رسوخ به سیستم بسته و باز كردن «قفل» دستگاه عصبی و مغز،در چین و هندوستان در جریان بوده است (۲) (تصویر ۲) یافته اخیر كه جمجمه یك طفل هیدروسفال در ویلائی در حوالی شهر روم است نشان می‌دهد كه یك دیفكت مصنوعی در قسمت قدامی سر طفل از طریق جراحی صورت گرفته و شاهدی است كه در ایتالیای باستانی جراحی مغز تنها برای حوادث سیستم عصبی صورت نمی‌گرفته بلكه منظورهای دیگری مثل درمان بیماریهای مادرزادی و حتی زیبائی متصور است (۲).
بقراط، متولد ۴۶۰ قبل ازمیلادمسیح شیوه‌های متفاوت و وسائل سوراخ كردن جمجمه را با چنان دقتی تشریح كرده كه بنظر می‌رسد با وسائل امروزی تفاوت زیادی ندارد. (۳) او بیماری «صرع» ، وجود توام تغییر شكل فقرات و توبر كل ریوی و فونكسیون فشار روی نخاع را تعریف و تشریح كرد. همچنین طرز كشش فقرات شكسته را با ا ستفاده از یك نردبام و كشش بیمار با طناب را بیان نمود. اوبیماریهای فلج عصب صورتی نوع موقت و دائمی، درد«سیاتیكی و انواع سردردها و تغییرات بینائی و تهوع و استفراغ را نیز تشخیص داده بود (۱) .
جالینوس (۱۲۹ بعد از میلاد) اهل پرگاتوون بود. از خیل عظیم كارهای بی‌نظیر اویكصد نوشته بجا مانده كه بیشترمربوط به تقسیم‌بندی بیماری‌ها، كالبدشكافی و فیزیولوژی یا كاركرد اعضاء است. همه این اطلاعات در پیشرفت جراحی اعصاب مدرن نقش مهمی داشته است (۴). در نهمین كتاب تكنیك‌های كالبد شكافی، او بوضوح نقش قطع عرض نخاع و فلجی ناشی از آن در زیر محل برش را تشریح می‌كند.
اصطلاح «كوموشیوسربری» یا تكان مغزی بعنوان علتی از اغماء یادگار اوست. اغماء را بعنوان یك خواب عمیق بیمارگونه كه بیشتر در صدمات مغزی دیده می‌شود تعریف كرد(۵)
دانش امروزی ما از جراحی اعصاب تا حد زیادی مدیون یك دانشمند ایرانی است. بوعلی‌سینا كه در فرهنگ مغرب به «اویسینا» مشهور است در قریه «افشانا» در ایران متولد شد (۶۸۰ تا ۱۰۳۷ بعد از میلاد). خانواده او وقتی ابوعلی‌سینا بیش از ۵ سال نداشت به بخارا نقل مكان كرد. او یكی از مهمترین دانشمندان عصر قدیم است. در كتاب معروف او، قانون در طب كه تا اواخر قرن هجدهم در بیشترمدارس پزشكی سراسر اروپا تدریس می‌شد آناتومی نخاع و ستون فقرات با توضیحات دقیق و فراوان در ۸ فصل بیان شده است. عملكرد آنها در هر قسمت بطور جداگانه بیان شده، حتی آناتومی و عملكرد مفاصل بین مهره ای مهره‌ها با دقت و وسواس كم‌نظیری تشریح شده است (۶)
پس از یك سكوت علمی طولانی در مغرب‌زمین با اولین نسیم رنسانس، شیوه‌های جراحی، شامل روش‌های رسوخ به سیستم اعصاب مركزی بر مبنای علوم دقیق در مدارس پزشكی اروپا رواج یافت. نوشته‌هائی دربارهٔ جراحی اعصاب در بولوگنا و میلان، متعلق به قرن سیزدهم وجود دارد(۲).
مداركی دال بر باز كردن سخت شامه مغز برای تخلیه خونریزی زیر سخت شامه توسط جراحان ایتالیائی از قرن هفدهم بدست آمده است .
چهار پیشرفت مجزا باعث انقلابی در پزشكی و جراحی شد و نهایتاً باعث پیشرفت شایان جراحی اعصاب گردید. این چهار پیشرفت عبارت بودند از امكان ورود و سپس بستن ااعضاء خونریزی و با امنیت نسبی -تولید گسترده ضد عفونی‌كننده‌ها در سال ۱۸۶۷ و كشف تكنیك آسپسی توسط لرد جوزف لیستر در سال ۱۸۹۱.
به ثمر رسیدن تكنیك بیهوشی و بی‌حسی موضعی در سال ۱۸۴۶ و كشف نقشهٔ عملكرد مغزی. در قرن نوزدهم جراحی اعصاب بعنوان زیرمجموعه جراحی عمومی بخوبی شناخته شده بود. بعلاوه جراحان مرتباً تكنیك‌های جدیدی برای خارج كردن تومورهای رایج مغزی و نخاعی ابداع و اجرا می‌كردند. در سال ۱۸۸۵ فرانسیسكو دورانته اهل رم مننژیم بزرگی را درخانم ۳۵ ساله‌ای عمل كرد. این بیماری در پیگیری ۱۱ ساله پس از عمل هم نشان از عود بیماری نشان نداد (۲) ویكتور هورسلی خدمات بسیاری به علم جراحی اعصاب كرد ولی امروزه بیشتر بخاطر جراحی تومور نخاعی در سال ۱۸۸۷ و همچنین تشریح دستگاه استرئوتاكسی با همكاری رابرد كلارك در یادها زنده است(۱).
هاروی ویلیامز كوشینگ (۱۸۶۹ – ۱۹۳۹) و شاگرد و همكار هوشمند او والتر ادوارد دندی (۱۸۸۶- ۱۹۴۶) دو جراح شجاعی هستند كه بیش از همه در پایه‌گذاری علم جراحی اعصاب مدرن و امروزی سهیم‌اند (تصویر ۲) . این دو نفر بواقع جراحی اعصاب را از نوزادی به دورهٔ كودكی هدایت كردند. هاروی كوشینگ از دانشگاه جانز هاپكینز تمام زندگی خود را صرف جراحی اعصاب كرد و در حقیقت در اثر این زحمات بود كه جراحی اعصاب علمی مجزا و مستقل گردید. او و همكارش علاوه بر بسیاری ابداعات در جراحی اعصاب، تكنیك‌های اعمال جراحی را استاندارد كردند. مرگ و میر را چندین برابر كاهش دادند و برای خارج كردن تومورها و درمان هیدروسفالی ابداعات بسیاری بكار بردند (۷) نوآوری كوشینگ در الكتروكوتری، كلیپ‌های هموستاز، وواكس استخوانی خدماتی هستند كه حتی امروزه نیزبدون آنها اعمال جراحی اعصاب با مشكل روبرو خواهد بود.
معرفی پنوموونتریكولوگرافی، پنوموآنسفالوگرافی توسط دندی در سال ۱۹۱۹ و بعداً تولید تكنیك‌های متنوع رادیولوژی مثل میلوگرافی توسط میكسترو بار در سال ۱۹۳۴ و آنژیوگرافی سر - سیستم بسته و راز آلود عصبی را برای كشف و نظر باز نمود. دهه‌های بعدی بااختراع متدهای پیشرفته رادیولوژیكی مثل سی‌تی‌اسكن ‌MRI جراحی اعصاب وارد افق‌های بی‌نظیری شد. در حقیقت، وضعیت فعلی این هنر –دانش از یكسو مدیون تحولات شگفت‌انگیز رادیولوژی تشخیصی و از سوی دیگر مدیون فداكاری و از خودگذشتگی جراحان اعصابی مثل كوشینگ و دندی است.
وقتی به آینده و به قرن بیست و یكم می‌نگریم می‌توانیم در سراسر جهان دست‌های توانای بسیاری جراحان اعصاب جوان را ببینیم كه ابزارهای بسیار دقیق و اعجاب انگیزی -مثل نور لیزر - كوترها و ساكشن‌های پیچیده را در زیر دید دقیق و عالی میكروسكوپی بدست گرفته‌اند و با همه امكانات و توانائی‌های خود عمیق‌ترین و مرگ‌آساترین تومورها را با كم‌ترین خطرات از بدن بیماران خارج می‌كنند. اگر كمی بیشتر دقت كنیم، و به بلوغ جراحی اعصاب- كه خارج از تصور هم نیست- فكر می‌كنیم، امكانات دیگری مثل ژن درمان به منظور رهانیدن سیستم اعصاب از بیماری ها-حتی قبل از آنكه بیماری به نسج سالم صدمه‌ای بزند -پیش رو زنده می‌شود. تمام این‌ها و ایده‌های جدیدی كه حتی به تخیل ما هم نمی‌رسد میسر شده و خواهندشد تنها به این خاطر كه ما جراحان اعصاب، بعنوان یك فامیل بزرگ جهانی بلندو سرافراز روی شانه همكاران بزرگی مثل افراد یاد شده و بسیاری كه یاد نشده‌اند ایستاده‌ایم (تصویر ۴).(متن كامل این مقاله به زبان انگلیسی در همین سایت در دسترس علاقمندان میباشد)

دكتر پرویز محیط / متخصص جراحی مغز و اعصاب