اخلاق معاشرت، مهمانی و ضیافت

از برجسته‏ترین خصلتهای نیکمردان و آزادگان، کرم و سخاوت است. و همین آزادگی از تعلّقات و خوی بذل و بخشش است که دیگران را اسیر محبّت و احسان می‏کند.
«ضیافت» و داشتن دستی باز و سفره‏ای گشوده و عطایی پیوسته و مهمان‏داری و مهمان‏نوازی، از نشانه‏ها و جلوه‏های این روحیّه فتوّت و جوانمردی است.
معاشرتها، دید و بازدیدها و رفت و آمدها، گاهی به صورت «مهمانی» است. از این رو آشنایی با آداب ضیافت و رسوم دینی مهمانی، در محدوده «اخلاق» معاشرت می‏گنجد. این موضوع، دو جنبه و دو طرف دارد: یکی کسی که مهمان می‏کند، دیگری آن که مهمان می‏شود. و هر کدام را آداب و روش و حدّ و حدودی است، قابل بحث.
● مهمان، برکتِ خانه
بعضی، از مهمان گریزانند. برخی هم مهمان‏دوستند. هر کدام هم نشان‏دهنده خصلتِ درونی افراد است. حضرت علی(ع) را اندوهگین دیدند. پرسیدند: یا علی! سبب اندوه شما چیست؟ فرمود: «یک هفته است که مهمانی برایم نیامده است!...»(۱)
این کجا؟ و آن که آمدن مهمان را نزول بلا می‏شمارد و کوه غم بر دلش می‏افتد و عزا می‏گیرد، کجا؟ برکتِ خانه، در آمد و شد مهمان است. مهمان رحمت الهی است و پذیرایی از مهمان، توفیقی ارجمند است که نصیب هر کس نمی‏شود. مهمان حبیب خداست. در ضرب‏المثلهای ایرانی است که: «مهمان، روزیِ خود را می‏آورد.»(۲) البته این ضرب‏المثل، از احادیث اسلامی گرفته شده و ریشه‏ای دینی دارد. از حضرت رسول(ص) روایت است که: «الضّیفُ یَنْزِلُ بِرِزْقِهِ ...»(۳) مهمان، روزی خود را نازل می‏کند. البته اضافه بر این، گناهان صاحبخانه و میزبان را هم می‏زداید و این برکتی شگفت است. باز هم در این زمینه حدیثی از امام صادق(ع) بشنویم که به یکی از یارانش به نام «حسین بن نعیم» فرمود:
ـ آیا برادران دینی‏ات را دوست داری؟
ـ آری.
ـ آیا به تهیدستانِ آنان سود می‏رسانی؟
ـ آری.
ـ سزاوار است که دوستداران خدا را دوست بداری. به خدا سوگند، نفع تو به هیچ یک از آنان نمی‏رسد، مگر آنکه دوستشان بداری. راستی، آیا آنان را به خانه خودت دعوت می‏کنی؟
ـ آری. هرگز غذا نمی‏خورم مگر آنکه پیش من دو سه نفر یا کمتر و بیشتر از برادران هستند.
حضرت فرمود:
ـ آگاه باش که فضیلت آنان بر تو، بیش از برتری تو بر آنان است!
(راوی که با شنیدن این سخن به تعجب آمده بود، پرسید:)
ـ فدایت شوم! من به آنان طعام می‏دهم، مرکب خویش را در اختیارشان می‏گذارم، با این حال آنان برتر از منند؟
ـ آری! چون وقتی آنان به خانه تو وارد می‏شوند، همراه خود، آمرزش تو و خانواده‏ات را همراه می‏آورند و چون می‏روند، گناهان تو و خانواده‏ات را با خویش می‏برند.(۴)
کسی که خانه‏ای وسیع، امکاناتی فراوان و دستی سخاوتمند دارد، شکرانه نعمتهای الهی را گاهی باید با انفاق و صدقه، گاهی با اطعام و مهمانی، هدیه، دستگیری از بینوایان، کمک به محرومان و ... ادا کند، و گرنه شهرت و ثروت و مال، وبال او خواهد شد.
«ولیمه»، یک سنّت دینی
در باره اینکه کیْ باید سور و اطعام داد، و به چه کسانی و چگونه، در دستورهای دینی، آداب و نکات فراوانی آمده است که به بعضی اشاره می‏شود.
▪ لذّت بعضی طعام خوردن است، لذّت برخی دیگر طعام دادن.
▪ اطعام، باید با نیّت خدایی و به قصد تحکیم دوستیها و خویشاوندیها باشد، نه ریایی و متظاهرانه. گاهی اصل مهمان ریای است، گاهی نحوه غذا یا محلّ و کیفیّت پذیرایی!
● موارد مهمانی
از توصیه‏های حضرت رسول به امیرالمؤمنین(ع) یکی هم این بود:
«یا علیّ! لا وَلیمةَ اِلاّ فی خَمسٍ: فی عِرسٍ اَو خِرسٍ او عِذارٍ او وِکارٍ اَوْ رِکازٍ.»(۵)
یا علی! جز در این پنج مورد، ولیمه‏ای (اطعام و مهمانی‏دادن) نیست: ازدواج و عروسی، تولّدِ نوزاد، ختنه کردن کودک، ساختن یا خریدن خانه، بازگشت از سفر حجّ.
در این موارد، سزاوار است که انسان به این بهانه و مناسبت، سفره‏ای بگسترد، ذبحی کند و مؤمنان را به مهمانی دعوت کند.
در حدیث دیگری از رسول خدا(ص) نقل شده که فرمود: هر کس مسجدی ساخت، گوسفند چاقی را ذبح کند و از گوشت آن به محرومان بینوا اطعام کند و از خداوند بخواهد که شرّ سرکشانِ جنّ و انس و شیطانها را از او دور کند.(۶)
مهمانی برای هر یک از موارد یاد شده، سنّتی اسلامی است که دلها را به هم مهربانتر و صفا و صمیمیّت میان جامعه را بیشتر می‏کند
و اقوام و دوستان، یکدیگر را می‏بینند و آشناتر می‏شوند، روحها شاداب‏تر و زندگیها بانشاط‏تر می‏شود.
در زندگی اولیاء دین و پیشوایان معصوم نیز، نمونه‏های فراوانی از این گونه ضیافتها دیده می‏شود. از جمله به این نمونه دقت کنید: امام هفتم، حضرت کاظم(ع) برای تولّد یکی از فرزندانش ولیمه و اطعام داد و به مدت سه روز در مسجدها و کوچه‏ها، در ظرفهایی به مردم «فالوده» داده شد. برخی پشت سر، این کار را بر حضرت عیب گرفتند. وقتی امام کاظم شنید، در پاسخ آن عیبجویی، به سنّت انبیا و روش پیامبر اکرم(ص) استناد نمود.(۷)
▪ روحیّه مهمان‏دوستی و مهمان‏نوازی که در مردم ایران است، تحت تأثیر تعالیم دین و دستورهای اسلامی است و دین، از مؤثرترین عوامل شکل‏دادن به «فرهنگ عمومی» جامعه است.
● مهمان‏نوازی
گرچه بادیه‏نشینان عرب به مهمان‏نوازی معروفند، همچنین عشایر خودمان در ایران، ولی در بسیاری از شهرها و مناطق، با جلوه‏های زیبای مهمان‏دوستی مواجه می‏شوید. شاید شما هم نام برخی از شهرها و مناطق را به عنوان مهمان‏نواز و مهمان‏دوست شنیده‏اید که در این خصلت، مشهورند و زبانزدِ خاصّ و عام. این نیز ریشه در فرهنگ دینی و باورهای مذهبی دارد و تعلیمی است که از قرآن و دین فرا گرفته‏اند. اساسا دین ما، یکی از مؤثرترین عوامل شکل‏دهنده به «فرهنگ عمومی» در جامعه ایرانی و اسلامی است.
در روایات اسلامی، حتی فصلی به عنوانِ «باب اِقراء الضّیف و اکرامه»(۸) وجود دارد که به تکریم و گرامی داشتن و احترام و پذیرایی از مهمان سفارش می‏کند و مهمان‏دوستی را خوش می‏دارد و خوشحال شدن از آمدن مهمان را بسیار نیکو می‏شمارد و خانه بی‏مهمان را دور از فرشتگان می‏داند.
امام باقر(ع) به نقل از پدرانش از قول حضرت پیامبر(ص) فرموده است:
«اِذا دَخَلَ الرَّجُلُ بَلْدَةً فَهُوَ ضَیْفٌ عَلی مَن بِها مِنْ اَهلِ دینهِ، حَتّی یَرْحَلَ عَنْهُمْ ...»(۹)
هرگاه کسی وارد شهری شد، او مهمانِ همدینان خودش در آن شهر است، تا آنکه آنجا را ترک کند.
وقتی تازه‏واردی به یک شهر، مهمان مردم آنجا محسوب شود و آنان وظیفه اکرام و مهمان‏نوازی دارند، ورود مهمان به خانه شخصی یک مسلمان، ضرورت اکرام و پذیرایی بیشتری را داراست. از همین جاست که اگر شهری پذیرای مهمانهای خارجی، سیلزدگان، آوارگان جنگ، آسیب‏دیدگان از زلزله و حوادث و آوارگان از یک کشور همسایه باشد، به حکم وظیفه انسانی و به دستور اخلاقی اسلام، وظیفه آن شهروندان است که با آغوشی باز و طبق روایات، موارد اطعام و ولیمه، عبارت است از: ازدواج و عروسی، تولّد نوزاد، ختنه کردن کودک، خانه جدید، بازگشت از حج.
گرم و برخوردی کریمانه و بزرگوارانه، مهمان‏نوازی کنند. از پیامبر اکرم(ص) روایت شده است که فرمود: «اَکْرِمُوا الضُّیوفَ وَ اَقْرُوا الضّیوُفَ»(۱۰)، مهمانها را اکرام و پذیرایی کنید.
● پرهیز از اسراف و ریا
هر عمل خیر و شایسته‏ای، گاهی دچار برخی آفتها می‏شود. با همه ستایشی که از پذیرایی شایسته از مهمان شده، اگر جنبه تعادل رعایت نشود و به مرز اسراف و ولخرجیهایی برسد که اغلب، روی چشم و هم‏چشمی است، یا ریشه در خودنمایی و تفاخر دارد، ناپسند است و همین کار مقّدس و خداپسند، از قداست و محبوبیّت نزد خدا می‏افتد.
اطعام، با همه ارزشی که دارد، آنجاست که «فِی‏اللّه‏» و «للّه‏» باشد و به قصد سیر کردن شکمی گرسنه یا شاد کردنِ برادری مؤمن یا تقویت رابطه‏های خویشاوندی و صله رحم باشد.
درست است که از نعمت الهی باید بهره گرفت، امّا با حفظ حدّ و مرز ارزشی آن و فراتر نرفتن از مرز اعتدال، و انجام دادن آن کار به صورتی خردمندانه و شرع پسند و عرف‏پذیر!
روزی حضرت امیر(ع) به «علاء بن زیاد» که خانه‏ای وسیع و مجلّل برای خود ساخته بود، فرمود: با این خانه بزرگ، در این دنیا می‏خواهی چه کنی؟ تو در آخرت، به چنین منزل وسیعی بیش از دنیا نیاز داری؛ مگر آنکه بخواهی از همین خانه وسیع دنیوی، به آخرت برسی، مثل اینکه در این خانه از مهمان پذیرایی کنی، صله رحم نمایی، به بستگانت برسی، حقوقی را که از این خانه بر گردنِ دوست تو ادا کنی. در این صورت، از همین خانه به آخرت می‏رسی! ...(۱۱)
«هاشم»، جدّ بزرگ رسول خدا، همیشه سفره‏ای باز داشت و غذای آماده او و خانه مهیّایش برای عامّه مردم، او را به سیادت و آقایی قریش رسانده بود.
گاهی اصل مهمانی‏دادن، ریاکاری است. گاهی نوع غذا و محلّ اطعام و کیفیّت سفره‏چیدن، تظاهر و خودنمایی است. گاهی مهمانهای خاصّ و مدعوّین، شایسته اطعام نیستند، یا با انگیزه‏های ریاکارانه و حسابگرانه و مصلحت اندیشانه دعوت می‏شوند.
همه اینها نارواست و هدر دادن نعمتهای الهی. پیامبر خدا(ص) فرمود: هرکس طعامی را از روی ریا و خودنمایی اطعام کند و مهمانی دهد، در روز قیامت، همانندِ آن را خداوند از طعامهای دوزخی به او می‏خوراند.(۱۲)
و امام باقر(ع) فرمود: «ولیمه»، در حدّ یکی دو روز، کرامت و بزرگواری است، بیشتر از آن، ریا و سُمعه است:
«الوَلیمةُ یَوْمٌ اَوْ یَوْمَیْنِ مَکْرَمَةٌ وَ مازادَ ریاءٌ و سُمعَةٌ».(۱۳)
البته اینها در سوردادنها و مهمانیهای رایج و مرسوم به مناسبتهای یاد شده است. امّا اصل مهمان‏دوستی و کرم و اطعام به محرومان، سخاوتی است که هرچه بیشتر و مستمرّتر باشد، بهتر و زیبنده‏تر است.
«هاشم»، جدّ بزرگ رسول خدا، همیشه سفره‏ای باز داشت و غذای آماده او و خانه مهیّایش برای عامّه مردم، او را به سیادت و آقایی قریش رسانده بود.
«حاتم طایی»، سخاوتمند معروف عرب، خانه‏ای داشت که ملجأ مردم و محلّ امیدِ بینوایان و مسافران و مهمانان مختلف بود.
امام حسن مجتبی(ع) مهمانخانه‏ای در منزل داشت که به طور معمول، از طبقات مختلف، بویژه افراد غریب و بی‏خانه و بینوا و مسافران و یتیمان و محرومان، پیوسته از آن بهره‏مند می‏شدند.
برای کریمانِ بلندهمّت، «اِطعام» لذّتی بیش از طعام خوردن دارد و حظّ روحی آنان از این رهگذر است.
امام حسن مجتبی(ع) مهمانخانه‏ای در منزل داشت که به طور معمول، از طبقات مختلف، بویژه افراد غریب و بی‏خانه و بینوا و مسافران و یتیمان و محرومان، پیوسته از آن بهره‏مند می‏شدند.
چه زیباست این کلام مولا علی(ع) که فرمود:
«قُوتُ الأَجسادِ الطَّعامُ، وَ قُوتُ الأَرواحِ الأِطعام».(۱۴)
قُوت و غذای جسم، غذا خوردن است، ولی غذای روح، اِطعام و غذا دادن.
کسی می‏گفت: بزرگترین لذّت روحی من وقتی است که عدّه‏ای نیازمند و تهیدست را به مهمانی دعوت کنم و آنها سر سفره نشسته و مشغول خوردن باشند و من از دور، این صحنه را نگاه کنم و لذّت ببرم!
مجال سخن در باره مهمانی هنوز هم باقی است، تا فرصتی دیگر. پایان این نوشته را از «قابوسنامه» می‏آوریم که توصیه می‏کند:
«چون میهمان کنی، از خوبی و بدیِ خوردنیها عذر مخواه، که این طبع بازاریان باشد، هر ساعت مگوی که فلان چیز بخور، خوب است! یا چرا نمی‏خوری؟ یا من نتوانستم سزای تو کنم، که اینها سخن کسانی است که یک بار میهمانی کنند.»(۱۵)

جواد محدثی

منبع : سازمان تبلیغات اسلامی استان خوزستان