مدارسی از جنس دیگر

● پیش گفتار
دنیای امروز با موضوع آموزش و پرورش ترکیب شده است ،ترکیبی که ضرورتها و نیازهای خاص خودرا به همراه دارد. تاثیر پذیری اعتقادها ، ارزش ها ، افکار مبنای نگاه به تعلیم و تربیت است. بر اساس این شاخص هاست که روش هاواهداف تفسیرمی شود . زمینه ی پرورش استعدادها وخلاقیت هاابتدا از محیط خانواده شکل می گیرد و آنگاه در روند مسائل آموزشی و تربیتی جامعه بارور و هدایت می شود .
بدون تردید راهی که فرد باید در آینده طی کند و انتظاری که فردا جامعه از او دارد تحت تاثیر تعادل و پیوند میان خانواده و نهاد های آموزشی شکل می گیرد .مهمترین رکن اجتماع که بیشترین تاثیر را در جامعه دارد ، مدرسه است . مهم ترین وظیفه ی این نهادهای اجتماعی در مرحله ی اول ، اموزش و تعلیم است ، آموزشی که از یک طرف از جهل و بی سوادی جلو گیری کند و از جانب د یگر در تربیت نیروهای متخصص در جامعه فعالیت داشته باشد تا نیازهای جامعه متناسب با رشد جمعیتی آن بررسی و پاسخ مناسب به آن داده شو د.
بر همین مبناست که در الگوی زندگی امروز ،آموزش و پرورش جنبه ی همگانی به خود گرفته و در هر جامعه ای بهره مندی از آموزش را برای عموم به وجود آورده است . این صورت همگانی گرفتن ، الزام اجباری و رایگان بودن تعلیم وتربیت را شکل داده که از یک طرف مسئولیت خانواده ها را در آموزش فرزندان متذکر می شود و از طرف دیگر ، نهادهای اجتماعی را بر این امر وادار می کند که آموزش را رایگان ارائه دهند تا شرایط اقتصادی حاکم بر خانواده ها و معضلات آنها مانع اجرای اهداف آموزش عمومی نشود . در این مقاله شکل گیری مدارس غیر انتفاعی و باز خورد آنها در سیستم آموزش وپرورش با نحوه ی فعالیتی که انجام می دهند مورد بررسی قرار می گیرد . در این بررسی ابتدا واژه ها و مفاهیمی تحلیل می شوند که به نوعی به جایگاه آموزش غیر انتفاعی در ارتباط هستند .
رشد جمعیت و نقش آن در آموزش و پرورش
شکل گیری مدارس غیر انتفاعی بدون در نظر گرفتن رشد جمعیت و نقشی که اموزش و پرورش برای این جمعیت گسترده دارد ، امکان پذیر نیست .
بر اساس آمار موجود ، اجتماع ما از جوان ترین جوامع است که بیشتر نیروی آموزش پذیر ان را جوانان تشکیل می دهند . این بدین معنا است که نیمی از جمعیت همان دانش آموزانی هستند که با جمعیت ۱۸ میلیون نفر دارند درس می خوانند .
اگر چنین رشد جمعیتی در دوره های مختلف تحصیلی ادامه یابد طی ۱۵ الی ۲۰ سال اینده جمعیتی معادل ۲۷ میلیون نفر دانش آموز در مدارس خواهند بود . تاثیر این رشد جمعیتی بر کانون خانواده ها از یک سو و ظهور نگاه یک سویه به آموزش و پروش و مدرسه که باید پاسخگوی تمام مسائل تربیتی و آموزشی باشد و خانواده فقط نقش سایه ای دارد از یک طرف ،و از نگاه دیگر تاثیر اساسی که بر روند آموزش و تعلیم در مدارس می گذارد ، جای تامل دارد.
مدرسه به عنوان رکن مهم نظام آموزشی هنگامی می تواند به اهداف و برنامه های از پیش تعیین شده یخود نائل شود که استاندارد مطلوب آموزش را در نظر بگیرد.ایجاد تحرک و پویاییدر استعدادها و باروری اندیشه ها ، هدف اصلی و نهایی آموزش است .آموزشی که هدفش صرفا انتقال مطالب و باز پس دادن آنها و در نهایت فراموشی مطلق است نمی تواند د ر سازندگی جامعه نقشی عهده دار شود و اصولا از چنین نظام آموزشی نمی توان انتظار سازندگی و تحول داشت . شکل گیری عدم توسعه ، فاصله بین فناوری ، صنعت و آموزش و کمبود نیروی انسانی ماهر از آثار این آموزش های سطحی است .
بر اساس سر شماری سال ۶۵ از مجموع کادر فنی و تخصصی ۲/۴۳ درصد از رشته های علوم انسانی و تنها ۱/۱۴ درصد از رشته های مهندسی بودند که با توجه به رشد صنعت به عنوان پایه توسعه ، کمبود نیروی انسانی متخصص در این بخش مشهود است . از طرف دیگر روی آوردن به رشته های غیر تخصصی و صرفا نظری ، کمبود متخصصان مورد نیاز رشد وتوسعه را سبب شده است ، به عنوان مثال در سال تحصیلی ۶۶ تا ۷۰ بیش از ۳۶ درصد از فار غ التحصیلان دانشگاه در رشته علوم انسانی و سهم فارغ التحصیلان علوم پایه در این میان ۹/۵ درصد بوده است .
جدای از این تاثیرات ، تراکم کلاسهای درس ، عدم نیاز شناسی و هدایت تحصیلی مطلوب و افت تحصیلی مکرر ، این زمینه را ایجاد کرد تا آن گروه از دانش آموزانی که آموزش ارائه شده در مدارس را مکفی ندانسته و شرایط اقتصادی مطلوبی داشتند به سمت مدارس غیر انتفاعی و آموزش در این مراکز کشیده شوند.
● مشارکت مبنای آموزش
یکی از موثرترین جنبه های برقراری روابط انسانی در سازمانهای آموزشی با مدرسه شکل گیری مدارس غیر انتفاعی در نظام آموزشی ما با خانواده ها صورت گرفته است .
اگر بخواهیم مشارکتی که سبب ظهور این شیوه ی آموزشی شده است را تعریف کنیم باید بگوئیم مجموعه اقداماتی که میزان نفوذ مسوولیت اولیای دانش آموزان را در فرایند تصمیم گیری اموزشی افزایش داده نوعی تعلق و وابستگی به نهاد آموزشی را در آنها ایجاد می گند .
بر اساس این تعریف ، فلسفه ی اصلی مشارکت تعلق و ارتباط خانه و مدرسه است . این ارتباط فقط ارتباط جسمی و کلیشه ای نیست ، نوعی ارتباط حسی و روانی است که فرد را به یاری و همکاری کردن و حتی پذیرش مسوولیت می کشاند . اگر موفقیتی در پیشرفت مدارس غیر انتفاعی متصور می شویم این تحت تاثیر مشارکت با اصول زیر است :
الف ) اعتقائ مدیران مدارس به فرهنگ مشارکت
این اعتقاد بر ارزش و اعتبار فعالیت های دانش آموزان ومعلمان افزوده و نگاه خانواده ها را نسبت به این امر توسعه داده است
ب ) احساس نیاز
اگر مدیر یک واحد آموزشی بتواند در دانش آموزان ، معلم وخانواده این نیاز پایه ای را که مشارکت است پیاده کند ، بدون تردید این احساس نیاز ، در نهایت منتهی به کسب موفقیت خواهد شد
ج)ارتباط مستقیم ظهور انگیزه فعالیت با فرهنگ مشارکت
این انگیزه آثارش در فعالیت آموزشی دانش آموزان و معلمان و اهداف تربیثتی و آموزشی ظاهر خواهد شد که ر ضایت مندی نتیجه ی عملی ان است .
● نگاه اقتصادی به آموزش و پرورش
سخنی از کنفوسیوس نقل می کنند که هر جامعه ای که در آموزش و پرورش سرمایه گذ اری کند هرگز ورشکسته نخواهد شد .
ما چه نگاهی به سیستم آموزش و پرورش داریم ؟ نوع نگاه ، در سرمایه گذاری این بخش تاثیر گذار است . ایا آموزش و پرورش نوعی مصرف است یا نوعی سرمایه گذاری ؟
اگر بعد مصرفی داشته باشد همانند یک کالای مصرفی باید به آن نگاه کرد . متاسفانه نگاه کلان مدیریتی امروز به این مجموعه این است که اموزش و پرورش همچون کالای مصرفی کم دوام است .
بنابراین ضرورتی ندارد که هزینه های آن را برآورد کرده یا در آ ن سرمایه گذاری کرد . با در نظر گرفتن اصول زیر این نکته را می توان ثابت کرد که نگاه سیستمی به مدرسه و آموزش و پرورش باید نگاه سرمایه گذاری باشد :
۱) اصلی ترین سرمایه آموزش و پرورش دانش آموزانی هستند که به عنوان سرمایه انسانی مطرحند و علم و دانش ، مهارت و قابلیت های آنان را در آینده در جامعه استفاده می شود . برای ظهور و کشف این استعدادها باید سرمایه گذاری کرد و این وظیفه نهادهای آموزشی و مدارس است
۲) یکی از با ثبات ترین بخش های سرمایه گذاری ، آموزش و پرورش است. هر بخش اقتصادی می تواند نقطه ی اوج یا رکود داشته باشد اما بخش آموزش و پرورش می تواند در بحرانی ترین شرایط اقتصادی روند فعالیت خود را حفظ کند . باز در اینجا سرمایه ی انسانی مطرح است .
۳) هر سرمایه ی فیزیکی مطابقتش با مجموعه سیستم به آسانی صورت نمی گیرد اما در مجموعه ی آموزش و پرورش اگر ما دانش بهترین فناوری را ارئه کنیم قدرت تطبیقی وجود دارد که فردی که این آموزش را دریافت کرده ، بهترین و سریع ترین بازده را داشته باشد .
با توجه به این نکات چون در کشورهای در حال توسعه نگاه به اموزش و پرورش برای اینده است ، در نظام آموزشی باید به شکلی برنامه ریزی کرد که در آینده با حجم نیروی انسانی مازاد و در نهایت بیکاری و عدم شغل رو به رو نشویم .
اگر از سرمایه انسانی به درستی استفاده نشود ، بد ترین نوع استهلاک ایجاد خواهد شد .
برخلاف سرمایه های فیزیکی که هرچه بیشتر مورد استفاده قرار گیرند رودتر مستهلک می شوند ، بهترین بهره وری برای استفاده از سرمایه های انسانی به کارگیری آنان در حیطه دانش ها و مهارت هایی است که آموخته اند . با نگاهی به وضعیت سرمایه گذاری در کشورها برای آموزش و پرورش این نکته استفاده می شود که کشورعای پیشرفته ۷/۵ درصد تولید ناخالص ملی خود را به آموزش و پرورش اختصاص می دهند در حالیکه این میزان در کشورهای در حال توسعه ۷/۳درصد است . حال اگر به بازده فعالیتهای آموزشی افت تحصیلی ، تکرار پایه های تحصیلی و هزینه هایی که دز این ارتباط صورت می گیرد افزوده شود، می توان پی برد چه میزان سرمایه تلف می شود و در آینده چه آسیبهایی به همراه خواهد داشتت .
واگذاری بخشی از فعالیتهای آموزشی به مدارس غیر انتفاعی اگر چه مرهمی برای درمان موققت سرمایه گذاری نکردن در نظام اموزشی است ، اما از همین مجموعه مدارسی که هم اکنون در اختیار آموزش و پرورش هستند با تراکم جمعیت دانش آموزی در کلاسهای دوره ی متوسطه و کمبودها و کاستی ها ی فراوانی که وجود دارد ، چگونه می توان انتظار آموزش پایدار و قابل ارائه در آینده را داشت ؟ اگر همین تعداد مدارس غیر انتفاعی امکان ظهور نیافته بودند ، آنگاه وضعیت نظام آموزشی چگونه بود ؟ چرا ر وند توسعه مطلوب مدارس غیر انتفاعی متوقف شده و چرا در حفظ شرایط مطلوب آنها دقت لازم به عمل نمی آید ؟
با توجه به نکات که ار تباط مفهومی با نقش جایگاه مدارس غیر انتفاعی در سیستم آموزش دارند و تاثیر پایه ای مفاهیم در شکل گیری و سمت و سوی خصوصی سازی در آموزش و پرورش اینک باید نگاه تحلیلی به وجود این مدار س در نظام آموزشی داشته باشیم .
یررسی این پدیده از ۲ نظر برون سازمانی و درون سازمانی است.
● نگاه بیرونی به مد ارس غیر انتفاعی
نوع نگاه و برداشتی که از بیرون سیستم آموزش غیر انتفاعی وجود دارد از دو نظر مثبت و منفی قابل بررسی است
ـ نگاه مثبت
ـ نگاه منفی
▪ نگاه مثبت
۱ ) بسیاری بر این باورند که اکنون که آموزش و پرورش در ایفای نقش زیربنایی اش ضعیف شده ،وجود مد ارس غیر انتفاعی باری سنگین از روی دوش این نهاد برداشته تا با اندک سرمایه ای که در اختیار دارد مدرسه های موجود امکان حیات پیدا کنند .
۲ ) با توجه به تراکم بیش از حد کلاسها ، نبود تجهیزات کافی آموزشی ، نادیده گرفتن نرم های استاندارد آموزشی ، دانش آموز فعال و موفقی که استعدا فراگیری بیشتری دارد در این شرایط چگونه می تواند از آموزش بهره ببرد . وجود مدارس غیر انتفاعی توجه به این دانش آموزان و رشد آنان را مد نظر دارد .
۳) رشد توانمندی های اقتصادی خانواده ها نهایتا قدرت انتخاب به آنها داده است . آن که از شرایط مطلوب اقتصادی برخوردار است باید سیستمی آموزشی در جامعه وجود داشته باشد که بتواند آن را انتخاب کند ودر آن مشارکت و از آن بهره برداری کند .
۴) همپای سیستم دوگانه آموزش عالی که در قالب دولتی و آزاد ارائه می شود در سطح متوسطه و راهنمایی و ابتدایی نیز این قدرت انتخاب باید تعمیم داده شود زیرا الگوهای آموزشی ما متاثر از یکدیگر است .
۵) برای گروهی از دبیران وجود مدارس غیر انتفاعی فرصتی است برای هدایت صحیح به سمت آموزش پایدار ، این گروه وجود کلاسهای پرجمعیت با تراکم بالای دانش آموزی را خسته کننده و ناتوان در رسیدن به اهداف آموزش ذکر می کنند .
▪ نگاه منفی
۱) شکل گیری این مدارس الگوی منفی اقتصادی جامعه است . فاصله بین فقر و غنا از این طریق بیشتر می شود .
۲) ایا عدالت آموزشی اینگونه ایجاب می کند که گروهی از آموزش بهتر و گروهی از آموزش پائین بهره مند شوند ؟ پس اساس این مدارس با عدالت آموزشی سازگار نیست .
۳) اگر دانش آموزی با استعداد است چرا در یک کلاس ۴۰ نفر ی نتواند خودش را نشان دهدتا تعلیم الگوهای آموزشی بهتر صورت گیرد ؟
۴) تقسیم مدرسه و محیط اموزشی به دارا و نادار صحیح نیست . بازتاب این اندیشه ها در آینده فاصله های طبقاتی را تشدید خواهد کرد .
۵) ظهور خصوصی سازی در آموزش و پزوش و نگاه سودبری به فعالیتهای آموزشی صحیح نیست . آموزش تجارت گونه ، فرهنگ پرور نخواهدبود .
● نگاه درون سازمانی به مدارس غیر انتفاعی
در این نگاه از مجموعه دیدگاه مدیران و معلمان و دانش آموزانی که به نحوی با این مجموعه سر کاردارند نظرات و اندیشه هایی قابل طرح است :
۱) آنچه برخی معلمان در آموزش خود به کار می برند ، با آنچه در مدارس دولتی ارائه می کنند تفاوت چندانی ندارد چه از نظر شیوه ی اجرا و چه از نظر مفهوم ومحتوا.
۲) دانش آموز یابی و ثبت نام در اول هر سال تحصیلی نیازمند شرایط خاص خودش است . هر مدیر واحد آموزشی باید مجموعه اموزشی خود را مطرح کند مثلا اگر در دوره ی متوسطه و پیش د انشگاهی چند دانش آموز پیدا شوند که در کنکور مراکز آموزش عالی آن سال تحصیلی در دانشگاه دولتی رتبه های ۱و۲و۳رقمی کسب کنند فرصتی برای آن مدرسه غیر انتفاعی است که هیچ تبلیغی جای آنرا نمی گیرد . کمتر کسی به این نکته فکر می کند که خواستن توانستن است . دانش آموز خودش اراده کرده تا به این موفقیت رسیده است.
۳) نگاه برخی مدیران ومعلمان به این مجموعه نگاه سودآوری است . شهریه را دانش آموز در خرداد سال بعد پرداخت می کند . مدرسه نیز اورا بازخواست نمی کند تا حیات آموزشی اش خدشه دار نشود .
۴) گروهی از دبیران و معلمان ضعف عمده سیستم آموزشی را بر دوش کسانی قرار می دهند که اندیشه غیر انتفاعی را سنت آموزشی می دانند . به رغم این گروه اگر یک روش آموزشی داشتیم بسیاری از معضلات تربیتی و آموزشی وجود نداشت .
● نتیجه
از آنچه در این مقاله بیان شد برایند نکات و موضوعات می تواند مسائل زیر باشد که از طریق فعالیت و حیات این مدارس شکل پویاتر و متحولی به خود می گیرد :
۱) توسعه فرهنگ مشارکتی و تداوم آن به گونه ای که دانش آموز و خانواده شناخت بیشتری نسبت به فعالیتهای اموزشی در مدارس غیر انتفاعی پیدا کنند .
۲) تدوین و انتشار نشریه ای که بتواند پل ارتباطی معلمان و دانش آموزان و مدیران و جامعه در جهت اهداف تربیتی و آموزش این مدارس باشد .
۳)این دیگاه و برداشت وجود دارد که در مدارس غر انتفاعی نقش و جایگاه موضوعات تربیتی کمرنگ است ، یا اگر فعالیت تربیتی وجود دارد در رشته ای خاص است و آن هم سرود و آهنگ. راهکاری باید اتخاذ شود تا اهمیت و نقش مسائل تربیتی همپای مسائل آموزشی مطرح شود .
۴) ایجاد وحدت رویه بین مدارس غیر انتفاعی در هر مقطع در یک منطقه. همانگونه که در پرداخت حق التدریس ملاک مدارس وحدت رویه است .در برنا مه های تربیتی و آموزشی این هماهنگی لازم است.
۵) بازیابی و بازشناسی فعالیتهای صورت گرفته در طول سال تحصیلی توسط کارشناسان و معاونت امور مشارکت ها که در این در این ارزیابی مدارس موفق و طرح ها و اندیشه های برتر شناخته و معرفی شوند.
۶)نظارت دقیق روی فعالیتهای این مدارس ، چه بسا مجوز فعالیتی صادر شده باشد دانش آموزانی نیز جذب واحد آموزشی شده باشند اما شیوه ی جذب و نحوه ی فعالیت به گونه ای است که اهداف تربیتی و آموزشی را زیر سوال می برد .
۷) اکثر مدارس غیر انتفاعی محیط آموزشی شان منازل مسکونی است . طرحی باید اند یشیده شود که با کمک ها و اعتبارات مالی مدارس بتوانند توسعه ی کمی پیدا کنند.
۸) اکثر دبیرا ن جذب شده در این مدارس ، شناخت کافی و روشنی از پرداخت حق التدریس های خود ندارند
۹)ایا تاکنون متولیان یک مدرسه غیر انتفاعی در شورای دبیران خود شفاف و روشن سود سالانه ی خود پرداخت ها و آنچه در طول یک سال تحصیلی گذشته است را با همکاران خود در میان گذاشته اند؟ این شفاف سازی لازمه اش رابطه عاطفی و مشارکتی است .
۱۰) هر طرح و برنامه ای که به سود مراجعین به مدارس غیر انتفاعی است باید اطلاع رسانی شود تا مشمولان این طرح اطلاع کافی از آن داشته باشند . طرح رافع و تخفیف شهریه فرهنگیان از جمله این طرح هاست که بیشتر مدارس به صورت شفاف با آن برخورد نمی کنند .
۱۱) غنی سازی تجهیزات و امکانات آموزشی در مدارس غیر انتفاعی ازجمله کتابخانه های تخصصی و رایانه از ملزومات اولیه آموزش است . همکاری دفاتر مشارکت های آموزش و پرورش در این خصوص می تواند کمک موثر کند.
۱۲)معنا و مفهوم پیدا کردن رقابت بین این مد ارس . این رقابت در قالب فعالیتهای مثبت ، شرکت در جشنواره های خوارزمی و انجمن های علمی می تواند نمود پیدا کند .
۱۳) ایا اخذ شهریه ثبت نام با توجه به بخشنامه های ارسالی که متمر کز است، د ر تمام نقاط به یک معنا تفسیر می شود ؟
۱۴) بهتر است بستری فراهم شود که دانش آموزان نیازمند اما مستعد که در هر مقطع تحصیلی وجود دارند به شکل رایگان جذب این مدارس شوند . اموزش این گروه تفکر فاصله بین فقر و غنا را از پیکره ی این مدارس خواهد زدود.
۱۵) این تفکر باید توسط متولیان مجموعه ی آموزشی مد نظر قرار گیرد که تفهیم نمایند بین این مدارس و مدارس دولتی تفاوت زیربنایی وجود ندارد آنچه هست یک مقوله ی آموزشی و تر بیتی است ، اگر چه نحوه ی اجرا متفاوت است .
امید است هر فعالیتی که در تعلیم و نربیت صورت می گیرد نگاهی به افق آینده باشد و بتواند دورنمای تحولات فکری و علمی را رقم بزند.

سید محمود طباطبایی
گردآوری : سید محمود طباطبایی
دبستان غیر انتفاعی البرز
سال تحصیلی ۸۸-۸۷
منابع
۱- مدیریت مراکز آموزشی - دکتر د اریوش نوروزی
۲- آشنایی با فعالیتهای تربیتی و اجتماعی – محمد علی احمدوندو سیامک رضا مهجور
۳- آرشیو روزنامه ی جام جم مرداد و شهریور ۸۶