بازی درمانی

این تكنیك براساس انعكاس رفتار كودك است. باید احساسات كودك را طوری شناسایی كرد و آن را به كودك منتقل كرد كه كودك نسبت به اعمال و رفتار خود آگاه شود.
● كاربرد:
جهت درمان كودكان ناسازگار و كسانی كه نسبت به حل مسائل مربوط به سازگاری مشكل دارند استفاده می‌شود.
● محیط بازی‌درمانی:
محیط بازی باید ثابت باشد و در واقع شامل یك محدودهٔ بسته كه عمدتاً یك اتاق مخصوص است كه از لحاظ روشنایی و دما در جای مناسبی از ساختمان قرار داشته باشد. بچه‌ها باید در محدودهٔ اتاق بازی كنند و هیچیك از اسباب‌بازیها را نباید از اتاق خارج كنند.
برای هر جلسه درمان یكسری اسباب‌بازی از قبل تهیه می‌شود و در نظر گرفته می‌شود كه عمدتاً شامل نوزاد عروسكی، بطری شیر نوزاد، مداد رنگی، سربازان عروسكی، تفنگ عروسكی، تعدادی عروسكهای كاغذی كه بیانگر اعضای خانواده باشد،‌ خانه عروسكی، خمیرهای بازی و توپ است كه در اختیار بچه‌ها قرار داده می‌شود و می‌گوییم: ((هر بازی كه دوست داری انجام بده)).
● اصول بازی‌درمانی:
▪ ترغیب نمی‌كنیم:
برای مثال نمی‌گوییم (( اطمینان دارم كه تو اینكار را انجام می‌دهی)).
▪ حمایت نمی‌كنیم:
برای مثال نمی‌گوییم ((من به تو كمك خواهم كرد تا تو این كار را انجام دهی)).
▪ فشار وارد نمی‌كنیم:
برای مثال نمی‌گوییم ((سعی كن مثل دیگران اینكار را انجام دهی)).
در اتاق بازی بچه آزاد است تا هر كاری كه خواست انجام بدهد و هر بازی كه انتخاب كرد بكند. اولین مكالمه از سوی بچه شروع می‌شود و درمانگر، گفتار بچه را عیناً فقط با تغییر ضمائر و افعال به خودش برمی‌گرداند.
اگر مكالماتی بین مربی و كودك در اتاق بازی انجام می‌شود نباید جلوتر از احساس كودك باشد چون این دخالت در تبیین احساس درونی كودك است مثلاً كودك می‌گوید من در اینجا از انجام هیچ كاری نمی‌ترسم و هر كاری كه می‌‌خواهم انجام می‌دهم. مربی برمی‌گردد و به كودك می‌گوید تو اینجا از انجام هیچ كاری نمی‌ترسی و هر كاری كه دوست داری انجام می‌دهی (ولی در بیرون، مقررات به تو اجازه چنین كاری نمی‌دهند). این جمله واپسین در واقع دخالت در تبیین احساسات كودك است و نباید در اتاق بازی‌درمانی گفته شود.
در مواقعی هم درمانگر نباید سكوت كند؛ برای مثال زمانی كه كودك در شخصیت خود شك ایجاد كرد و سؤالی برایش ایجاد شد برای مثال پسری در حالیكه با اسباب‌بازیهای دخترانه بازی می‌كند می‌گوید: من دوست داشتم كه دختر باشم. در چنین لحظه‌ای مربی باید شخصیت و هویت بچه را برایش قطعی كند و بگوید تو دوست داشتی دختر باشی در حالیكه یك پسری.
حالا ممكن است كودك در محیط بازی كاری انجام بدهد كه عملی تخریبی و غلط باشد. اصولاً بچه‌ها در چنین شرایطی به صورت مربی یا درمانگر نگاه می‌كنند. جمله‌ای كه درمانگر باید بگوید این است كه تو فكر می‌كردی كه من برای اینكار تو را سرزنش كنم،‌مگر نه؟ مددجو می‌فهمد كه شما در اینجا این كار را انجام نمی دهید و اصولاً یك پوزخندی تحویل شما می‌دهد و به كارش در آن زمان ادامه می‌دهد و شما نباید در آن مقطع مانع او شوید.
● بازی‌درمانی انفرادی:
به علت داخل نشدن عناصر انتقاد و تشویق در محیط درمان، درمان فردی به مراتب آسانتر و كاراتر از درمان گروهی است.
● بازی‌درمانی گروهی:
در بازی درمانی گروهی ترجیحاً دختر و پسر را از هم جدا می‌كنند. در ضمن اصل بازتاب احساسات و نقطه‌نظرهای كودك با دقت بیشتری باید حفظ شود تا كودك احساس نكند با سایر بچه‌های گروه مقایسه می‌شود؛ چه لفظ تحسین و چه لفظ انتقاد چنین احساسی را ایجاد می‌كند. برای مثال اگر كودكی كار مثبتی انجام داد نباید از كلمات ((آن می‌داند چه كاری انجام بدهد)) استفاده كرد و اگر كودكی بی‌هدف به گذراندن وقت خود مشغول بود نباید گفت ((تو مثل اینكه نمی‌دانی چه كار بكنی؟)). درمانگر باید احتیاط كافی بكار ببرد تا مبادا تمركز واكنشهایی بر روی یك كودك به بهای بی‌توجهی به كودكان دیگر تمام شود. درمانگر باید كوشش كند تا عقب‌ترین كودك عضو گروه وارد جرگهٔ ارتباط شود؛ حتی اگر آن فقط یك لبخند دوستانه باشد.
بازی‌درمانی گروهی از لحاظ اینكه حضور كودكان دیگر در اتاق، تنشهای درونی كودك را كاهش می‌دهد و نسبت به درمانگر واكنش طبیعی‌تر خواهد داشت و بطوركلی دامنهٔ گسترش ارتباط بین درمانگر و كودك را افزایش می‌دهد مفید است.
● چگونه كودك را وارد اتاق بازی كنیم؟
برخوردهای كودكان در اتاق بازی از دامنهٔ ترس همراه با اشك‌ریختن و حالاتی شبیه هیستریك شروع می‌شود تا فعالیتهای گستاخانه اكتشافی در اولین جلسه كه حاكی از صمیمیت است.
ارتباط با كودك را از طریق سلام و احوالپرسی شروع می‌كنیم. ما به كودك می‌گوییم ((آن عروسكی كه روی میزه دوست داری؟)) در اینجا اكثر بچه‌ها با خنده جواب مثبت می‌دهند و وارد اتاق بازی می‌شوند ولی تعدادی از بچه‌ها ممكن است برخورد دیگری داشته باشند برای مثال می‌گریزند یا می‌گویند نه!
احتمال چنین امری هست. احتمال فراوان وجود دارد كه كودك در پاسخ به سلام یك درمانگر پشت خود را به او بكند؛ در چنین شرایطی اصلاً نباید از زور استفاده كرد. حتی نباید جملاتی مثل این كه ((ای وای چه اسباب‌بازیهای قشنگی، آنجا پر از عروسك و ماشینه. تو كه آنها را دوست داری، مگر نه؟)) را گفت؛ زیرا با این سؤال آخر در واقع شما مسؤلیت تصمیم‌گیری داشتید نه كودك.
در چنین شرایطی درمانگر باید از خطاب سوم شخص استفاده كند و بگوید: ((بچه‌های زیادی اینجا می‌آیند و از اتاق ما خوششان می‌آید)). اگر كودك باز قیافه‌ای منفی گرفت و علاقه‌ای به اتاق بازی نداشت، درمانگر باید بگوید ((تو از این عصبانی هستی كه تو را اینجا آورده‌اند))، ((تو دوست نداری كسی با تو اینجوری رفتار كند)) یا بگوید ((مثل اینكه تو دوست نداری با من صحبت كنی چون تو من را نمی‌شناسی؟)). بین این سؤالات پرسشی كمی هم توقف می‌كنیم تا كودك احساسات خود را نمایان كند. ((تو می‌خواهی برگردی خانه (كلاس)، بهرحال اتاق بازی آنجاست))، ((می‌خواهی قبل از اینكه به خانه برگردی (یا به كلاس برگردی) یكسری به آنجا بزنی؟)). اگر باز هم مثمر‌ثمر نشد می‌گوییم قبل از اینكه به خانه برگردی باید در دفتر منتظر باشی، حالا خودت انتخاب كن! می‌خواهی در دفتر باشی یا در اتاق بازی؟ اگر باز هم نتیجه نداد هرگز از زور استفاده نمی‌كنیم و روی به گروه‌درمانی می‌آوریم تا از تنشهای بچه كاسته شود. بعد از وارد شدن در اتاق بازی كودك را كاملاً در انتخاب بازی آزاد می‌گذاریم و هرگز كارهای انجام شده توسط كودك را تحسین نمی‌كنیم چون این عمل از سوی كودك به عنوان مراقبت تلقی می‌شود و بعدها جملاتی شبیه اینكه معلم مواظبمان هست را بیان می‌كنند.
● گزارش یك نمونهٔ عملی:
جیمز كودكی است پنج ساله كه توسط درمانگرش اینگونه توصیف می‌شود:
او كودكی است سرگردان، جیغ‌جیغو، فردی كه به اصطلاح قدرت تشخیص و شناسایی‌اش صفر است و گفتار هم ندارد.
در درجه اول این كودك در ورود به اتاق بازی واكنشهای منفی نشان می‌دهد و به هر طریق ارتباطی ممكن وارد اتاق بازی می‌شود.
در مرحله اول این كودك اسباب‌بازیها را برداشته و به كف اتاق پرت می‌كند و یك نیم نگاهی به درمانگر می‌كند. خانوادهٔ عروسكی را بهم می‌ریزد،‌ماشینها را با سر و صدای تمام به هم می‌كوبد، فریاد می‌زند و خلاصه هر آنچه به دست می‌گیرد به وسط اتاق پرت می‌كند.
در جلسه دوم دوباره اسباب‌بازیها را برمی‌دارد و به وسط اتاق پرتاب می‌كند، ماشینها را روی زمین هل می‌دهد و واگنها را جابجا می‌كند، گهگاهی صدای خنده و گاهی هم صدای ناله از خودش تولید می‌كند در چنین شرایطی به محض خنده كودك درمانگر می‌گوید ((جیمی اینكار را دوست داره)) یا ((جیمی فكر می‌كنه این كار جالبه)) و در هنگام ناله كودك درمانگر می‌گوید ((جیمی این كار را دوست نداره، جیمی ناراحت شده)).
در جلسه سوم جیمی فعالیتهایش را معطوف این كار می‌كند. این بار درمانگر به محضی كه كودك اسباب‌بازی از زمین برمی‌دارد، اسم آنرا می‌گوید. در مراحل بعدی كودك از این كار خوشش می‌آید به دفعات این كار را انجام می‌دهد و منتظر می‌ماند كه درمانگر نام آن وسیله را بگوید. درمانگر در ضمن باید حالات كودك را بیان كند. برای مثال جیمی داره واگن را هل می‌ده. جیمی داره تیراندازی می‌كنه.
در جلسات بعدی، درمانگر به همان ترتیب عمل می‌كند؛ منتها این بار جیمی منتظر شنیدن نام وسیله‌ها می‌ماند و در صورت توانایی خودش هم با درمانگر تكرار می‌كند. بعد از گذشتن چند جلسه جیمی دارای گفتار دو كلمه‌ای است. او وقتی وارد اتاق بازی می‌شود سلام می‌كند و به آرامی به سمت اسباب‌بازیها می‌رود و شروع به بازی می‌كند و هر وقت اسباب‌بازی از زمین بر‌می‌دارد به صورت مربی نگاه می‌كند و نام آنرا می‌گوید رفتار پرخاشی او بسیار كم شده است و می‌توان گفت در بسیاری از موارد قطع شده است و هر روز به ذخیرهٔ واژگانی او افزوده می‌شود و در واقع كار درمانی ما مناسب پایه‌ریزی و انجام شده است.

نویسنده مقاله :
خانم سیدزاده کارشناس گفتاردرمانی

منبع : حکیم باشی