جفت‌ماندگی در گاو

باقی ماندن لایه‌های جنینی (بعد از تولد گوساله) در گاو (بویژه گاوهای شیری) در مقایسه با دیگر حیوانات به دفعات بیشتری دیده می‌شود. بطور معمول جفت گاو در یک محدوده زمانی ۱۲ ساعته پس از زایمان باید از بدن گاو خارج گردد. اگر قسمتی از جفت بعد از تولد به مدت طولانی‌تری باقی بماند یک مورد پاتولوژیکی و غیر نرمال در نظر گرفته می‌شود. باقی‌ماندن قسمتی از جفت بیشتر معمول بوده و بخش درگیر، پلاسنتوم نزدیک تخمدانهای شاخ آبستنی می‌باشد. فراوانی جفت‌ماندگی در گله‌های گاو در شرایط عادی ۱۰-۷ درصد می‌باشد. زایمان غیر طبیعی (مانند دوقلوزایی، سخت زایی، سزارین، سقط جنین و گوساله‌زایی پیش از موعد) بروز جفت‌ماندگی را افزایش می‌دهد. در گله‌هایی که آلوده به باسیلوز، لپتوزپیروز، ویبروز، لیستروز و سایر موجودات آلوده کننده هستند جفت‌ماندگی ممکن است به میزان ۵۰% و یا بیشتر در گله روی دهد.
استفاده از هورمونهای گلیکوکورتیکوئید برای زایمان زودرس و زمانبندی شده باعث بروز حدود ۶۷% جفت‌ماندگی می‌گردد. گاوهایی که دارای سابقه جفت‌ماندگی هستند در زایمانهای بعدی هم احتمال بیشتری برای ابتلا به جفت‌ماندگی دارند. در گله‌هایی با مشکلات مدیریتی، مشکلات تغذیه‌ای، بیماریهای متابولیکی و ورم پستان حاد شیوع جفت‌ماندگی ممکن است بطور غیر طبیعی بالا باشد.
● علل جفت‌ماندگی:
بسیاری از عوامل مستقیم و غیر مستقیم به عنوان علتهای موثر برای جفت‌ماندگی در نظر گرفته می‌شود. جفت‌ماندگیهای مکرر بعنوان یک علامت کلینیکی برای بیماریها و شرایط غیر نرمال رایج در گله در نظر گرفته شود. در طول دوران آبستنی گاو پلاسنتوم (شکل ۱) رابط بین لایه مادری و لایه‌ جنینی می‌باشد و در طول این دوره در حدود ۱۰۰ پلاسنتوم در رحم گاو موجود می‌باشد. هنگامی که زایمان شروع می‌شود و انقباضات رحمی آغاز می‌گردد جریان خون به قسمتهای مادری و جنینی پلاسنتوم کاهش می‌یابد. با کشیده شدن رگهای خونی کوچک، فشار مویرگی کاهش یافته و جدا شدن لایه‌های جنینی اتفاق می‌افتد و انقباضات رحمی بعد از زایمان جداسازی و خروج لایه‌ها را کامل می‌کند.
هر گونه فرایندی که باعث فشار مداوم بر لایه‌های مادری و جنینی (زخم شدن، ورم و یا آلودگی) شود معمولاً باعث باقی ماندن لایه‌ها می‌گردد. ناتوانی رحم برای ایجاد انقباض در برخی موارد مانند گاوهای مبتلا به تب شیر ممکن است موجب باقی ماندن جفت شود حتی اگر لایه‌های جنینی بطور کامل جدا شده باشد. بسته شدن سریع شاخ رحمی غیر آبستن و یا دهانه رحم ممکن است لایه‌ها آزاد شده را به دام بیاندازد (بویژه در لایه‌های جنینی که بطور استثنایی بزرگ شده باشند). پیچیده شدن لایه‌های جنینی در اطراف لایه مادری بطور فیزیکی می‌تواند جفت را به دام بیاندازد و در کل باید گفت عوامل غیر مستقیم جفت‌ماندگی بشدت متفاوت بوده و می‌توانند در سه گروه گسترده زیر گروه‌بندی شوند:
۱) استرسهای مداوم و کمبودهای تغذیه‌ای و یا عدم تعادل جیره (مشکلات مدیریتی)
۲) آبستنیهای کوتاه‌مدت و طولانی‌مدت
۳) عوامل گوناگونی همچون بزرگی جنین، سخت‌زایی، زخم، تغییرات فصلی و ...
پلاسنتوم یک گاو آبستن که نشاندهنده ارتباط بین جنین و مادر می‌باشد
● درمان جفت‌ماندگی:
هدف اصلی تمام معالجات جفت‌ماندگی، برگرداندن قسمتهای مختلف دستگاه تولیدمثلی گاو به حالت نرمال در حداقل زمان می‌باشد. جفت‌ماندگیهای جزئی ممکن است تا موقعی که بغرنج نشود (مانند التهاب رحمی و یا فساد رحمی) لازم به توجه نباشد. هنگامی که مشکلات شروع شد گاو مبتلا به افزایش دمای بدن، عدم مصرف خوراک و کاهش تولید شیر شده و از واژن مواد متعفن خارج می گردد. این حیوانات باید مورد بازرسی قرار گرفته و به روش سیستماتیک با آنتی‌بیوتیک (احتمالاً با تزریق وریدی و مایع دکستروز) و یا به روش موضعی داخل رحمی توسط دامپزشک و یا زیر نظر مستقیم دامپزشک درمان گردند.
بطور کلی دو روش برای مدیریت جفت‌ماندگی هنگامی که هیچ گونه امکانات متمرکز موجود نباشد وجود دارد که برطرف نمودن دستی جفت ماندگی و جداشدن طبیعی است. روش دستی یک روش عمومی بوده ولی بدلیل آسیب احتمالی به لایه ظریف رحم (آندومتر) نباید استفاده گردد. به دستور دامپزشک برخی از آنتی‌بیوتیکها و مواد ضدعفونی کننده ممکن است در داخل رحم قرار داده شوند. اگر لایه‌های جنینی به علت انقباضات ضعیف رحمی آزاد نشوند بعد از زایمان ممکن است با کمی کشش خارجی و بدون صدمه زدن به رحم خارج گردند.
بر اساس مطالعات امروزی که بر روی جفت‌ماندگی صورت گرفته است بهترین روش آن است که اجازه داده شود لایه‌های جنینی بطور طبیعی و با اعمال و یا بدون اعمال تجویز دارویی خارج شوند. هورمونهایی مانند پروستاگلندینها، استروژنها و اکسی‌توسین ممکن است برای خارج کردن مایعات و مواد زاید باقی مانده در رحم مورد استفاده قرار گیرند. پروستاگلندینها ممکن است برای درمان فساد رحم نیز مورد مصرف باشند. اگر بیرون ریختن مواد داخل رحم با استفاده از درمان هورمونی موفقیت‌آمیز نبود معاینه و شستشو دستی با آب گرم پیشنهاد می‌گردد که به دنبال آن باید محلولهای آنتی‌بیوتیک مورد استفاده قرار گیرد. یک سری از تزریقات داخل رحمی معمولاً تاثیر بیشتری از درمانهای منفرد دارند که طول دوره درمان و تعداد دفعات درمان باید بصورت موردی توسط دامپزشک مشخص گردد. گاوهایی که دارای جفت‌ماندگی بوده و درمان نشده باشند روزهای باز طولانی‌تر، فرصتهای آبستنی کمتر و سرویس بیشتری برای هر آبستنی نسبت به گاوهایی دارند که مبتلا به جفت‌ماندگی شده و توسط محلولهای آنتی‌بیوتیک درمان شده‌اند. و در کل انتخاب یک آنتی‌بیوتیک و یا تعداد بیشتری از آنتی‌بیوتیکها باید به دستور دامپزشک صورت گیرد.
● پیشگیری از جفت‌ماندگی:
باید در نظر داشت که پیشگیری از جفت‌ماندگی کلید اصلی موفقیت است ولی به دلیل اینکه عوامل مستقیم و غیر مستقیم بسیاری در آن نقش دارند به نظر خیلی مشکل می‌باشد. حالت ایده‌آل آن است که بهداشت رعایت شده و گاو قبل و بعد از زایمان از لحاظ جسمانی سالم و فعال نگهداری شوند. جیره غذایی محدود و بالانس شده در طول ۸-۶ هفته دوران خشکی، تحرک کافی در روز، محل زایمان تمیز، بزرگ و راحت و بکار گیری روش مناسب و بهداشتی در طول زایش شانس عفونت و باقی‌ماندن قسمتهای تولیدمثلی را کاهش می‌دهد. برای کاهش بروز جفت ماندگی چندین روش ممانعت کننده به شرح زیر توصیه می‌گردد:
- در مناطقی که دارای سلنیم کم و در حد آستانه است، رعایت سطح مناسب سلنیم جیره (ppm ۱/۰) باعث کاهش شیوع جفت‌ماندگی می‌گردد و در مواردی مکمل سازی سلنیم با تزریق ممکن است استفاده گردد.
- گاوهایی که دارای کمبود ویتامینهای A و D هستند میزان جفت‌ماندگی بالایی دارند. اگر کمبود این ویتامینها ادامه داشته باشد تزریق عضلانی ویتامینهای A و D در ۸-۴ هفته قبل از زایمان موثر می‌باشد.
- نسبت کلسیم به فسفر در گاوهای خشک در پیشگیری از تب شیر بی‌نهایت مهم است که در مورد جفت‌ماندگی هم صادق است. ثابت نگه داشتن نسبت کلسیم به فسفر در حد ۵/۱ به ۱ تا ۵/۲ به ۱ کاملاً ضروری است. اگر این نسبت به بالای ۵/۲ به ۱ برسد میزان تب شیر و جفت‌ماندگی افزایش می یابد. برای نگهداشتن نسبت مناسب این دو عنصر ممکن است مکمل فسفر توسط دامپزشک و یا مسئول تغذیه تجویز گردد.
● نتیجه‌گیری کلی:
اثر منفی جفت‌ماندگی در باروریهای بعدی به دلیل تاخیر در ترمیم رحم و آندومتر کرونیک یکی از عوامل اصلی ناباروری است. برخی گاوهایی که دچار جفت‌ماندگی شده‌اند به علت فساد رحمی، التهاب دیواره‌های رحم، التهاب تخمدانها و التهاب مجاری تخمدانها و یا صدمات جدی وارد بر دیواره رحم ممکن است بطور دائمی نابارور گردند. در دامهایی که مبتلا به جفت ماندگی می‌شوند علاوه بر از دست رفتن سود اقتصادی به علت کاهش تولید شیر و تاخیر در بهبود رحم، تاخیر در آبستنی نیز موجب ضرر مالی بسیاری می‌گردد.

قربان الیاسی زرین‌قبایی
کارشناس ارشد پژوهشی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی

منبع : سایت علمی خبری دام و طیور