مولود طبیعی اسلام

ماجرای ولایت نیز، مانند بسیاری دیگر از حوادث و آموزه‌های برآمده از حوزه اسلامی، دستمایه تحقیق و تشكیك بسیار شده است.
از جمله این كه گروهی تشیع را محصول فعل و انفعالات مدعیان قدرت در پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) می‌دانند. در این تلقی شیعیان، گروهی از مسلمانان ناراحت هستند كه به دلیل محروم شدن و كنار گذاشته شدن از سیستم قدرت، علم اعتراض بر‌افراشتند.
شیعه، به جز این مساله كه البته صیغه‌ای امروز‌ین دارد، پیش از این و در زمان مبارزات تاریخی، از هر سو آماج حمله، فشار و رنج بوده است. آیا به راستی این مصایب، همه و همه، فقط به این دلیل بوده است كه آنان با احساس« به حساب نیامدن» در طول تاریخ مواجه بوده‌اند؟ داستان شكوهمند غدیر نشان داد كه شیعه و تشیع -اگرچه- مانند هر واقعه‌ای كه ظرفی تاریخی دارند -خاستگاهی در تاریخ نیز دارد، اما به دلیل استناد به نص صریح پیامبر اسلام(ص) در اثبات خلافت و وصایت علی(ع) فراتر از یك فرقه ظاهر شده است. این مقاله با اشاره برخی اقوال و استنادها در باب این موضوع بحث می‌كند.
در این‌كه شیعه در چه زمانی ظهور پیدا كرده است بین نویسندگان اختلاف وجود دارد. عده كثیری معتقدند تشیع پدیده‌ای است كه بر جامعه اسلامی عارض شده است یعنی حوادث و تحولات اجتماعی خاصی در جامعه اسلامی روی داده است كه منجر به پیدایش مكتب و مذهبی خاص به نام تشیع شده است. این عده در اینكه چه حوادثی سبب پیدایش تشیع شده است اختلاف نظر دارند:
۱ ) عده‌ای بر این باورند كه تشیع پس از رحلت پیامبر(ص) به وجود آمده است. (۱)
۲) گروهی دیگر اعتقاد دارند كه تشیع در زمان عثمان ظهور كرده است. (۲)
۳) ابن الندیم در كتابش الفهرست می‌گوید، وقتی كه طلحه و زبیر به خونخواهی از عثمان با علی(ع) مخالفت كردند و آن حضرت به جنگ با آنها رفت، هر كس كه آن حضرت را در این جنگ همراهی كرد به شیعه معروف شد. (۳) پس طبق این قول شیعه در زمان جنگ جمل به وجود آمد.
۴) عده‌ای دیگر معتقدند كه شیعه به معنای دقیق كلمه در زمان خود علی(ع) پیدا نشده است بلكه پس از وی به روزگار كوتاهی پیدا شده است. (۴)
۵) بعضی نیز قائل به تفكیك بین تشیع سیاسی و عقیدتی و تشیع به عنوان حزب و فرقه شده‌اند و می‌گویند تشیع عقیدتی دارای قدمت زمانی بیشتری از تشیع سیاسی است و قوام آن بر مبنای اعتقاد به امامت علی(ع) و این‌كه این امامت از طرف خدا واجب شده است بوده اما تشیع سیاسی و یا دوستی و پیروی از حضرت علی(ع) در سقیفه آشكار گشته و پس از كشته شدن عثمان هنگامی كه مسلمان‌ها با آن حضرت بیعت كردند به اوج خود رسید، در نهایت شیعه علی(ع) به صورت یك فرقه دینی به گونه‌ای كه بعدها معروف شد پس از حادثه كربلا پیدا شد. (۵)
نظرات دیگری نیز در این بخش وجود دارد كه شایسته ذكر نیست.
اما در این میان دیدگاه دیگری وجود دارد كه توسط بعضی از بزرگان ارائه شده و به نظر مطابق وقایع تاریخی است. اما قبل از پرداختن به این دیدگاه ذكر مسئله‌ای لازم است و آن توجه به فرق بین تشیع و شیعه است. تشیع آیینی است كه عین اسلام راستین است؛ بنابراین «تشیع» نام مكتب است، «ولی» شیعه به پیروان این مكتب اطلاق می‌شود.
با توجه به این مطلب باید گفت كه تشیع مولود طبیعی اسلام است و نه محصول رویداد‌ها و حوادث ناگهانی در جامعه اسلامی. در تبیین این نظر باید به این دو سوال پاسخ داد:
الف) تشیع چگونه تولد یافت؟
ب) شیعه چگونه بوجود آمد؟
۱) تشیع چگونه تولد یافت؟
در مورد پرسش نخست می‌توانیم تشیع را برآیند طبیعی اسلام و نمایانگر نظریه‌ای كه دعوت اسلامی ضرور‌تا برای حفظ رشد و تكامل مطلوبش به آن می‌رسید بدانیم. این نظریه به طور منطقی برآمده از دعوتی است كه رسول عظیم‌الشان اسلام(ص) آن را رهبری می‌كرد و به حكم طبیعت شكل‌گیری اوضاعی است كه در آن به سر می‌برد، زیرا نبی‌اكرم(ص) رهبری دعوتی انقلابی را بر عهده داشت و تحولی تمام عیار را در رسوم، تشكیلات و مفاهیم جامعه پی می‌گرفت و راه این تحول و دگرگونی هم كوتاه نبود، بلكه به درازای فاصله عظیم معنوی بین جاهلیت و اسلام بود.
از این رو برای دعوتی كه پیامبر پی گرفت لازم بود از انسان جاهلی شروع كند و در صدد نو ساختن او بر آید و از وی انسانی اسلامی بسازد كه حامل بینش جدید به جهان باشد و تمامی ریشه‌های جاهلیت و رسوبات آن را از بیخ و بن بركند. یقینا آن حضرت در مدت كوتاه انقلاب و رهبریش گام‌های حیرت‌آوری را طی كرد ولی لازم بود، راه طولانی این روند بعد از رحلت رسول اكرم(ص) نیز ادامه یابد. و از طرفی مدت‌ها پیش از رحلت، ایشان در یافته بود زمان وفاتش فرارسیده است و این مطلب را به روشنی در حجه‌الوداع اظهار كرده بود. از این ۲ حضرت فرصت كافی برای اندیشه در مورد آینده دعوت پس از خود داشت.
از طرفی در مقابل حضرت نسبت به آینده دعوت اسلامی ۳ راه قابل تصور می‌كرد:
۱) راه منفی - یعنی اهمال در امر خلافت
۲) راه مثبت - یعنی قرار دادن خلافت در شورا
۳) تعیین رهبر آینده جامعه اسلامی... حال باید دید حضرت كدامیك از این راه‌ها را طی كردند و آیا شواهد هم آن را تایید می‌كند؟
▪ راه نخست
پیامبر نسبت به آینده دعوتش یك موضع منفی در پیش گرفته، آینده را به حوادث و پیشامدهای بعدی واگذارد. تصور این موضع منفی در مورد پیامبر(ص) ممكن نیست زیرا چنین موضعی ناشی از دو امر است كه هیچ‌كدام با شخصیت آن حضرت سازگار نیست.
اول) پیامبر به این سبب به آینده دعوت بی‌تفاوت باشد كه معتقد است داشتن موضع منفی و بی‌طرفانه در آینده دعوتش تاثیر نخواهد داشت. و امت اسلامی به زودی عهده دار آن خواهد شد و به خوبی از عهده آن بر خواهد آمد و از منحرف شدن آن جلوگیری می‌كند.
اما هیچ واقعیتی چنین عقیده‌ای را تایید نمی‌كند بلكه جریان طبیعی اوضاع بر خلاف آن بود،
زیرا دعوت اسلامی از آن جهت كه در آغاز، عملی دگرگون كننده با هدف ایجاد جامعه اسلامی و ریشه‌كن كردن ریشه‌های جاهلیت از آن جامعه بود با فقدان رهبری و ارائه ندادن هیچ طرح و برنامه‌ای برای آینده نهضت در معرض بزرگ‌ترین خطرها قرارداشت. زیرا طبیعت رویارویی امت با فقدان پیامبر ایجاب می‌كند كه شتاب‌زده و بدون تدبر وارد عمل شود.
از طرفی دیگر مشكل عدم رشد مردم در جامعه نو‌پای اسلامی خودنمایی می‌كند. هنوز در دل‌های مسلمانان تناقضات و رقابت‌هایی براساس تقسیم‌شان به مهاجران و انصار و یا قریش و سایر اعراب، یا مكی و مدنی وجود دارد.
مشكل دیگری كه وجود دارد مساله منافقین است كه به نص صریح قرآن در جامعه آن زمان وجود داشته‌اند و جامعه اسلامی را به شدت تهدید می‌كردند. با توجه به این شرایط اهمیت امر رهبری بر هیچ‌كس پوشیده نمی‌ماند، تا چه رسد به پیامبر.
حتی خلفای بعد از آن حضرت این امر را درك كرده بودند و نسبت به آن بی‌اهمیت و بی‌تفاوت نبودند.
دوم) توجیه دیگر موضع منفی این است كه آن حضرت دعوت خود را از دریچه مصالح شخصی می‌نگرد و حفظ اسلام فقط در زمان حیاتش برایش اهمیت دارد از این رهگذر آینده دعوتش برای او مهم نیست.
چنین توجیهی سخیف‌تر از آن است كه بدان پرداخته شود.
▪ راه دوم
دومین راهی كه در پیش روی آن حضرت قرارداشت این بود كه آن حضرت مسئولیت سرپرستی دعوت اسلامی و حفظ آینده را بر عهده شورایی كه از نمایندگان امت از نخستین نسل اعتقادی اسلام تشكیل شده و شامل مهاجران و انصار است بگذارد.
به نظر می‌رسد طبیعت اوضاع و احوال آن روز و نیز رفتار و سلوك پیامبر(ص) و وضع اسلام و مبلغان طرفدار اسلام همه بیانگر خلاف این امر و آن را رد كند. زیرا اگر حضرت نظر داشت كه نظام شورایی جایگزین او شود لازم بود، اولا دعوت‌كنندگان به اسلام را نسبت به این مسئله آگاه كند و حدود و جزئیاتش را بیان كند و جامعه اسلامی را از نظر روحی و فكری برای پذیرش آن آماده كند. زیرا جامعه اسلامی آن روز بر آمده از نظام قبیلگی و عشایری بود كه قبل از اسلام به امور سیاسی‌شان از طریق نظام شورایی نمی‌پرداختند.
با این همه ما هیچ حدیثی در این زمینه نداریم و ذهنیتی نیز در بین مسلمانان نسبت به این مسئله نمی‌یابیم، زیرا نسل اولیه متاثر از ۲ جریان بودند:
جریان اول كه هدایت آن بر عهده اهل بیت(ع) بود، در این جریان هیچ نشانی از اعتقاد به شورا دیده نمی‌شود.
جریان دوم كه در سقیفه تشكیل شد و خلفا آن را رهبری كردند. در مورد این جریان شواهد و اسنادی نشانگر عدم باور به شورا در افراد سقیفه است. وقتی در سقیفه در امر خلافت نزاع شد هر كدام از مهاجر و انصار خواهان امر خلافت بود و به نفع خود استدلال می‌كرد در این بین نظری مطرح شد مبنی بر اینكه امیری از انصار و امیری از مهاجر، امر خلافت امت را بر عهده گیرند. لكن اهل سقیفه زیر بار نرفتند و همچنین نصب خلیفه از طرف ابوبكر نیز خود موید این امر است كه داعی‌داران خلافت هیچ اعتقادی به نظام شورایی نداشتند.▪ راه سوم
راهی كه با طبیعت اوضاع و احوال آن زمان سازگار بود و با توجه به شرایط دعوت و مبلغان آن و رفتار و سلوك پیامبر خردمندانه می‌كرد، آن است كه پیغمبر اسلام(ص) نسبت به آینده اسلام در زمان بعد از خود موضع مثبت در پیش گیرد و به امر خداوند متعال شخصی را بر‌گزیند و روح دعوت را در اعمال وجودش تزریق كند و سپس او را از جهت عقیدتی و رهبری آماده كند تا مرجعیت فكری و رهبری سیاسی اسلام در او شكل گیرد و بعد از پیامبر اسلام(ص) رهبری اسلام و بازسازی عقیدتی امت را بر‌عهده گیرد.
بدین‌سان این راه تنها راهی است كه ممكن بود سلامتی آینده اسلام را تضمین كند و اسلام در مسیر پیشرفت و گسترش خود دچار انحراف نشود و پیامبر نیز چنین كرد.
احادیث و نصوصی از پیامبر(ص) به طور متواتر روایت شده است كه دلالت می‌كند آن حضرت مشغول آماده‌سازی جامعه اسلامی برای عقیده و فرهنگی ویژه در مورد یكی از پیام‌رسانان و مبلغان اسلامی بوده و این كه پیامبر(ص) او را به پیشوایی فكری و سیاسی پس از خود توصیه كرده است همه گویای این مطلب است كه پیامبر روش سوم را بر گزیده است.
شخصی كه برای رهبری پرورش یافت و برای عهده‌دار شدن آینده اسلام و رهبری فكری و سیاسی آن منصوب شد كسی نیست جز حضرت علی بن ابی‌طالب(ع)، شخصیتی كه وجودش و افكارش در پناه اسلام شكل گرفت و پرورش یافت.
شواهد زیادی در زندگی حضرت علی(ع) و پیامبر(ص) وجود دارد كه همه بیانگر آن است كه پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را مهیای پذیرش چنین رسالت خاص كرد از قبیل حدیث: دار، ثقلین، منزلت، غدیر،... كه ذكر آنها در این مجال نمی‌گنجد و فرصت دیگری می‌طلبد.
خود حضرت امیرالمومنین(ع) در خطبه مشهور قاصعه درباره ارتباط بی‌نظیر خود با پیامبر می‌فرماید: درحالی كه كودك بودم، مرا به سینه خود می‌چسباند و در بستر خود می‌خواباند و بدنش را با من تماس می‌داد و بوی خوشش را به من می‌بویاند و خوراكی را می‌جوید و سپس آن را در دهان من می‌گذاشت من به دنبال او روان بودم آن‌سان كه كودك خردسال دنبال مادرش روان است. هر روز پرچمی از اخلاق نیك بر می‌افراشت و به من فرمان می‌داد كه از او پیروی كنم.
دوران بعد از رسول الله(ص) هم منعكس‌كننده آن آماده‌سازی ویژه است، چرا كه هر كجا خلیفه حاكم با مشكلی مواجه می‌شد و از حل آن عاجز می‌شد حضرت علی(ع) مرجع و پناهگاه آن بود. بدین صورت تشیع در حوزه دعوت اسلامی و بر طبق طرح رسول اكرم(ص) ایجاد شد، طرحی كه پیامبر(ص) آن را برای حفظ آینده اسلام و به امر خداوند متعال ارائه داد. بنابراین تشیع عارضه نو‌ظهور نیست بلكه نتیجه ضروری پیدایش دعوت و نیازها و اوضاع و شرایط اصلی آن بود.
۲) شیعه چگونه به وجود آمد؟
با مطالعه نظام اسلامی در عصر پیامبر(ص) می‌بینیم دو گرایش اساسی و متفاوت با هم با پیدایش امت و آغاز تجربه اسلامی وجود داشتند و بعدها به حیات خود ادامه داد. آن ۲ گرایش یكی گرایش تعبدی به نص و دیگری گرایش به اجتهاد در برابر نص بود.
گرایش نخست خود را در مقابل نصوص دینی مطیع می‌دید اما گرایش دوم جز در موارد عبادی و غیبی در سایر شئون زندگی اجتهاد را ممكن می‌دانست و بر این اساس با وجود مصلحت در نصوصی كه مربوط به زندگی است تصرفی كرد و آن را تغیر داده اصلاح می‌كرد.
باز تاب این دو گرایش در مقاطع تاریخی مانند اجتهادات برخی از صحابه معروف، در جریان خلافت و تغییراتی در اذان و حذف جمله «حی علی خیرالعمل» در بعضی از موارد و تحریم متعه و همچنین جریان درخواست قلم و دوات توسط حضرت رسول(ص) در بیماری منتهی به ارتحال و اظهارات آن صحابه مشهور یا تخلف از لشكر اسامه را می‌توان ذكركرد. اختلاف و رقابتی كه بین این ۲ جریان در زمان پیامبر شروع شد در موضع مسلمانان در رهبری حضرت علی(ع) پس از پیغمبر اسلام(ص) نیز دیده می‌شود.
آنها كه پیرو تعبد و نص بودند از طرح پیغمبر(ص) در مورد امامت و خلافت پس از خود، پیروی می‌كردند و خود را ملزم به قبول آن می‌دانستند. اما عده‌ای كه موضع اجتهادی داشتند برای خود روا می‌دانستند كه مقید به اجرای طرح پیامبر(ص) نباشند و خود را از قید آن رها كنند، زیرا اجتهادشان منجر به ارائه طرحی شد كه به نظر آنها چنین طرحی با اوضاع و شرایط روز سازگارتر از طرح پیامبر(ص) بود. به این صورت شیعه بلافاصله پس از رحلت پیامبر(ص) به وجود آمد و تشیع در عده‌ای از مسلمانان تجسم یافت كه به طور عملی تسلیم طرحی شدند كه پیامبر آن را به اجرا گذاشته بود. بنابراین تجسم جریان شیعی و به فعلیت در آمدن آن از لحظه‌ای آغاز شد كه سقیفه به وجود آمد و رهبری حضرت علی(ع) را متوقف كرد و خلافت را به غیر او نسبت داد. (۶)
عمده دلیل قائلان به نوظهور بودن شیعه و این‌كه شیعه از رویدادهای ناگهانی است كه در بستر تاریخ شكل گرفته است، این است كه می‌گویند كلمه شیعه و تشیع به عنوان یك گروه خاص و یا آئینی خاص در زمان رسول الله(ص) و بعد از آن تا مدتی وجود نداشته است. پس شیعه و تشیع بعدا در طول زمان به وجود آمده است. در پاسخ به این گروه باید گفت:
اولاً: عدم اطلاق شیعه و تشیع بر عده‌ای در زمانی، دلیل بر عدم وجود آن نیست ، هم چنان كه اصطلاح اهل سنت یا سنی نیز همین گونه است.
ثانیاً) كلمه شیعه علی درزمان حضرت رسول(ص) و توسط حضرت بر عده‌ای اطلاق می‌شده است، طبری در تفسیر خود ذیل آیه شریفه: ان الذین امنوا و عملوا صالحات اولئك هم خیر البریه(بینه/۷۱) نقل می‌كند كه رسول خدا(ص) به علی فرمود: انت یاعلی و شیعتك. و یا در حدیثی دیگر آمده كه پیامبر می‌فرماید: یا علی ان اول اربعه یدخلون الجنه انا وانت... و شیعتنا عن ایماننا و عن شمائلنا. (۷)
یا ابن عساكر از پیامبر(ص) نقل می‌كند: والذی نفسی بیده ان هذا (یعنی علیا) و شیعته هم الفائزون یوم القیامه. (۸) و یا بعضی افراد معروف بودند به این كه شیعه علی بن ابی‌طالب(ع) هستند چنان كه دكتر كامل مصطفی الشیبی گوید: قد كان سلمان معروفا بكونه من شیعته. (۹)
ثالثاً ) اعتقاد اساسی و محوری شیعه این است كه آنها امامت امت را یك مسئله انتصابی از طرف خداوند می‌دانند نه یك مسئله انتخابی، و امام توسط پیامبر تعیین و اعلام شده است و آن حضرت علی (ع) است. این اعتقاد به دلیل شواهد متواتر و قطعی بین بعضی از مسلمانان از زمان رسول‌الله(ص) وجود داشته و بعد از رحلت آن بزرگوار تبلور بیشتری یافت اگر چه ممكن است كلمه شیعه یا تشیع به معنای امروزی بر آنها و آئینشان در آن زمان اطلاق نمی‌شده است.
خلاصه این كه دلیل قائلان به نوظهور بودن شیعه، دلیل صحیح و محكمی نیست و تبیینی كه از شهید بزرگوار حضرت آیت الله سید باقر‌صدر نقل كرده‌ایم معلوم می‌شود شیعه مولود طبیعی اسلام است.

سید‌علی حسنی
پی‌نوشت‌ها
۱. كتاب العبر ابن خلدون، ج،۳ ص۱۷۱؛ ژئو پو لتیك شیعه ،فرانسو توال، ترجمه دكترقاسم آقا، ص۱۷.
۲. الفصل فی الملل و النحل، ج،۲ ص۸ ، تاریخ سیاسی صدر اسلام، یولیوس ولهوزن، ترجمه دكتر افتخارزاده، ص۱۳۹.
۳. الفهرست، ص۲۴۹.
۴. انقلاب بزرگ علی و دو فرزنش، دكتر طه حسین، ترجمه احمد آرام، ص۱۹۳-۱۹۱.
۵. پیدایش و گسترش تشیع، دكتر عبدالله فیاض، سید جواد خاتمی ص۶۱-۶۵.
۶. برآمدن شیعه و تشیع، شهید آیه الله محمد باقر صدر، ترجمه مهدی زندیه ص۲۵-۱۱۲.
۷. چرا تشیع، دكتر علی قائمی، ص۱۸.
۸. پیشین، ص،۱۸ تاریخ طبری، ج،۳ ص۳۱۸.
۹. الصله بین التصوف و الشیعه، كامل مصطفی الشیبی، ص۲۳.

منبع : روزنامه همشهری