بررسی مقایسه‌ای کـارکرد خـانواده‌های اصلی افـراد مـعتاد و غـیر مـعتاد

در پژوهش حاضر تاثیر كاركرد خانواده اصلی بر اعتیاد مورد بررسی قرار گرفته‌است.بدین منظور از مقیاس خانواده اصلی ( FOS ) استفاده شد. این پژوهش در دو مرحله صورت گرفت. در مرحله مقدماتی كه جهت برآورد اعتبار آزمون بر روی نمونه ۳۰ نفری انجام شد، ضریب اعتبار كلی پرسشنامه به روش كرونباخ ۹۱درصد برآورد گردید.
در مرحله اصلی، مقیاس خانواده اصلی بر روی دو گروه آزمایشی و گواه با تعداد نمونه كل ۱۴۰ نفر اجرا شد. جهت گروه آزمایشی، تعداد ۷۰ نفر از مردان معتاد ۵۰ ـ۲۰ سال مراجعه‌كننده به مراكز ترك اعتیاد بهزیستی استان تهران، انتخاب شدند. در گروه گواه ۷۰ نفر از مردان ۵۰ ـ۲۰ سال كه از موادمخدر استفاده نكرده‌اند، همتاسازی شدند.
بعد از اجرا و جمع‌آوری داده‌های مقیاس خانواده اصلی به همراه اطلاعات جمعیت‌شناسی، داده‌ها به وسیله آزمون t برای گروه‌های مستقل مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. یافته‌ها نشان می‌دهد، سطح كاركرد خانواده‌های اصلی افراد غیرمعتاد بالاتر از سطح كاركرد خانواده‌های اصلی افراد معتاد است(۰۰۰۱/۰<P).
هم‌چنین میزان استقلال و میزان صمیمیت در خانواده‌های اصلی افراد غیرمعتاد بالاتر از خانواده‌های اصلی افراد معتاد است (۰۰۰۱/۰<P). به این صورت، هر سه فرضیه پژوهش تایید شد و در تمام خرده‌مقیاس‌های پرسش‌نامه، میانگین نمرات افراد غیرمعتاد بالاتر از میانگین افراد معتاد بود. یافته‌های پژوهش بر اهمیت كاركرد خانواده اصلی و تاثیر آن بر اعتیاد فرزندان تاكید دارد و پیشنهاد می‌شود كه برای پیشگیری و درمان اعتیاد به كاركرد خانواده اصلی توجه شود. خانواده گروهی طبیعی است كه الگوهای تعاملی را در طول زمان به وجود آورده است. این الگوها ساختار خانواده را تعیین می‌كنند، بر كاركرد اعضای خانواده حاكم هستند، دامنه رفتار آنها را مشخص می‌كنند و تعامل آنها را تسهیل می‌نمایند (مینوچین، ۱۹۸۱؛ به نقل از لیچمن، ۲۰۰۲). خانواده برای اعضایش كاركردهای باارزشی دارد. اثر مهمی كه امروز روی افراد می‌گذارد، در آینده هم ادامه خواهد داشت. افراد یاد می‌گیرند كه در خانواده اصلی‌شان، جایی كه در آنجا به دنیا آمده‌اند، اجتماعی شوند و به كمك اعضای خود با دنیای خارج ارتباط برقرار كنند. هر فردی بر دیگر اعضای خانواده تاثیر می‌گذارد و خانواده آشكارا اثرات مثبت و منفی خود را به جامعه وارد می‌سازد.
خانواده نظام پویایی است. اعضای خانواده از طریق قوانین با یكدیگر متصل هستند و این قوانین در سیستم‌های خانواده سالم و متعادل برای ارتقای بهزیستی و رشد فردی اعضای خانواده به كار می‌آیند. این سیستم‌ها به طور عمیقی بر فرایندهای رشدی كودكان تاثیر می‌گذارند. در سیستم خانواده سالم، روابط باز هستند، قوانین انعطاف‌پذیر بوده و عادلانه و به طور دایمی اعمال می‌شوند. كودكان ارزش‌های سالم، فنون ارتباط، مرزها، نقش‌ها و الگوهای تعامل را رشد می‌دهند. كودكان وقتی به ابراز خواسته‌ها و نیازهایشان و مشاركت در مباحث، تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های خانواده ترغیب می‌شوند، احساس می‌كنند مورد توجه بوده و مهم هستند، ارزش آنها تایید می‌گردد و آنها حس سالمی از خویشتن را رشد می‌دهند (وگشیدر، ۱۹۹۴).بنابراین خانواده به عنوان اولین محیط اجتماعی و آزمایشگاه طبیعی است كه در آن شخصیت و الگوهای رفتاری فرد در رابطه با سایر اعضای خانواده شكل می‌گیرد و این منحصر به رفتار سازشی و بهنجار نیست. رفتار نابهنجار افراد را نیز خانواده شكل می‌دهد و نشان‌دهنده اختلال در كاركردهای مختلف بیان شده در نظام خانواده است (ثنایی، ۱۳۸۰). در یك سیستم ناسالم و نامتعادل از قبیل خانواده‌ای با یك یا چند عضو درگیر با سوء مصرف مواد، ارتباط‌ها بسته و قوانین، خشك و غیرواقع‌بینانه هستند. از روابط باز و رشد شخصی جلوگیری می‌شود و كودكان قادر به ایجاد پیوند عاطفی با والدین خودشان نیستند. آنها احساس شرمندگی و رهاشدگی می‌كنند و برای سپری كردن درد عاطفی و فشار روانی این وضعیت، رفتارهای ناسازگار و وسواسی را می‌آموزند. این مساله منجر به عزت‌نفس پایین، تعریف بد مرزها و آمادگی روان‌شناختی برای اعتیاد به مواد و مشكلات رفتاری دیگر می‌شود (وگشیدر، ۱۹۹۴).از آنجا كه اعتیاد بیش از آنكه فردی باشد، ماهیتی اجتماعی دارد، مهم‌ترین نهاد تاثیرگذار و تاثیرپذیر از آن كه چرخه اعتیاد را شكل می‌دهد، خانواده است (بروك، گوردون، وایت‌من و كوهن، ۱۹۹۰؛ هاوكینز، كاتالانو و میلر، ۱۹۹۲؛ به نقل از شیر، بوردون و دانرمایر، ۲۰۰۰). به عبارت روشن‌تر، مساله اعتیاد مربوط به نوع خانواده، ارتباط عملكردهای ویژه آن، تاریخچه منحصر به فرد آن و نیز ساختار ارتباطی و ارزش‌های حاكم در آن می‌باشد. خانواده هم در پیدایش و هم در تداوم اعتیاد به موادمخدر، نقش اساسی دارد، یعنی خانواده خود جزیی اساسی از این بیماری است و بدون آن، این بیماری اساسا بروز نمی‌كند (چیریلو و همكاران، ۱۳۷۹).در ارزیابی ساختار و كاركرد خانواده‌های اصلی افراد معتاد، پژوهش‌های فراوانی در مورد محیط خانواده و اهمیت نسبی نقش‌ها و ویژگی‌های پدران و مادران افراد معتاد، انجام شده‌اند (ناركو، بلاچی، هانلون، اگریدی و مك‌كارن، ۱۹۹۸، بارنز و ولته، ۱۹۸۶؛ شیر و انگر، ۱۹۹۸؛ پرست، بنسون و پروتینسكی، ۱۹۹۸). كافمن و كافمن (۱۹۷۹) بر این اعتقادند كه سوء مصرف مواد در تنهایی اتفاق نمی‌افتد و اغلب عوامل خانوادگی و اجتماعی دخیل هستند. استفاده از موادمخدر، مانند هر مشكل دیگری می‌تواند به عنوان حافظ سیستم و وسیله‌ای برای بقای آن تلقی شود (كافمن، ۱۹۸۵؛ به نقل از لویز، دانا و بلونیز، ۱۳۸۱). سوء مصرف اغلب در مركز كاركرد خانواده قرار می‌گیرد و به یك عامل سازمانی نخستین در ساختار خانواده تبدیل می‌شود. به طور مثال خانواده‌ای كه فرد وابسته به مواد را در درون خود دارد، می‌آموزد كه تعامل حیاتی خویش را در كنار معتاد حفظ كند. حتی مواد ممكن است به عاملی برای پایداری خانواده تبدیل شود و به خانواده این فرصت را بدهد كه مسایل خود را با روش‌های معلوم حل كند (لویز و همكاران، ۱۳۸۱). اتینگ و بی‌وایز (۱۹۸۷) اشاره دارند به این نكته كه ابعاد روابط خانواده، تایید فرزند به وسیله والدین و تعامل مابین والدین و نوجوانان بر مصرف مواد مرتبط نوجوانان تاثیرگذار است.كافمن و كافمن (۱۹۷۹) گزارش كردند كه درگیری‌های هیجانی منفی به طور معنا داری در خانواده‌های افراد معتاد نسبت به خانواده‌های افراد غیرمعتاد بیشتر است. جوزف اكالیفاتو (۲۰۰۰) طی پژوهشی نشان داد كه اغلب نوجوانانی كه از خطر سوء مصرف مواد درامان بودند، افرادی به دور از هر نوع فشار خانوادگی بوده‌اند.این نوجوانان ارتباط خوب و مطلوبی با والدین خود داشته‌اند.ابیرنه، هادوك و پوستون (۲۰۰۲) با استفاده از پرسش‌نامه خانواده اصلی بر روی ۸۱۶ نوجوان در كلاس‌های ۱۲ـ۷ (میانگین سنی ۱/۱۵) كه از بین آنها ۲۲/۶درصد (۱۸۲ نفر) سیگاری بودند، به بررسی تاثیر سبك سرپرستی والدین بر روی سیگار كشیدن نوجوانان پرداختند. نمره‌های بالا در FOS نشان‌دهنده سبك والدی مثبت با سطوح بالای صمیمیت و استقلال بود. نتایج نشان دادند كه سبك والدین یك عامل خطر مستقل مهم برای شروع به سیگار كشیدن است.در هر صورت آنچه مسلم است این است كه در مصرف موادمخدر عوامل مختلفی دخیل هستند و اعتیاد برآیند مجموعه‌ای از این عوامل است ولی از ابتدا روشن بود كه اجرای این تحقیق تنها دربرگیرنده خانواده، یعنی یكی از جنبه‌های گسترده چندعاملی و مهم‌ترین عامل می‌باشد و اگر پژوهشگر زاویه دید خود را بیش از حد گسترش می‌داد، از موضوع مورد بررسی و تحقیق یعنی سهم خانواده در پیدایش اعتیاد فاصله می‌گرفت. بنابراین با تاسف، برخی از جنبه‌های مهم از موضوع مورد تحقیق حذف شدند و صرفا تاثیر خانواده اصلی بر اعتیاد به موادمخدر، مورد بررسی قرار گرفت.پژوهش حاضر مبتنی بر مطالعات پس‌رویدادی بود و به صورت فردی و گروهی اجرا گردید. این پژوهش در دو مرحله مقدماتی و اصلی صورت گرفت. مرحله مقدماتی به منظور هنجاریابی و به دست آوردن پایایی پرسش‌نامه خانواده اصلی ( FOS ) صورت پذیرفت. در مرحله اصلی، دو گروه آزمودنی مدنظر پژوهشگر قرار گرفت. در گروه آزمایشی كه تعداد آزمودنی‌ها در نهایت ۷۰ نفر بود، نمونه‌ها از میان مراجعین ۳ مركز ترك اعتیاد بهزیستی استان تهران انتخاب شدند. در گروه گواه، افراد با گروه آزمایشی، همتا شدند.
ابزار پژوهش
مقیاس خانواده اصلی ( FOS )
این پرسش‌نامه یك ابزار ۴۰ سوالی است كه توسط هاوستات، اندرسون، پیرسی، كوچران و فاین (۱۹۸۵) برای سنجیدن ادراك و استنباط شخص از میزان "سلامت" خانواده اصلی خویش تدوین شده است. "مقیاس خانواده اصلی" بر استقلال و صمیمیت به عنوان دو مفهوم كلیدی در حیات خانواده سالم تمركز دارد و هر یك از اینها، ۵ خرده‌مقیاس دارند.سالم‌ترین پاسخ هر سوال و (سوال‌های مثبت فوق‌الذكر) نمره ۵ و ناسالم‌ترین پاسخ‌ها (سوال‌های منفی فوق‌الذكر) نمره ۱ دریافت می‌كنند. نمره كل سوال‌ها حداقل ۴۰ و حداكثر ۲۰۰ می‌شود.
همسانی درونی
برای سنجش همسانی درونی مقیاس خانواده اصلی از ضریب آلفای كرونباخ استفاده شد. بدین منظور، پرسش‌نامه مذكور بر روی یك گروه نمونه ۳۰ نفری اجرا گردید، سپس ضریب آلفای كرونباخ محاسبه شد. در این مرحله سه سوال (۱۰، ۲۰ و ۲۵) از هماهنگی درونی پایین برخوردار بودند. بنابراین در سوالات تغییراتی داده شد و مجددا بر روی نمونه مشابه نمونه قبلی، انجام گردید. پس از ارزیابی مجدد سوالات، هماهنگی درونی آنها با آلفای كرونباخ ۹۱درصد تایید شد.
روش آماری
برای تحلیل داده‌های آماری، علاوه بر تحلیل توصیفی داده‌ها و استفاده از روش "آلفای كرونباخ" به منظور برآورد ضریب اعتبار مقیاس خانواده اصلی از آزمون t برای مقایسه میانگین‌های مستقل استفاده شد. داده‌ها به وسیله بسته نرم‌افزاری SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش به منظور توصیف داده‌های پژوهش، ابتدا فراوانی و درصد فراوانی برای هر كدام از گروه‌ها منظور گردید كه در زیر می آید.همان‌طور كه جدول نشان می‌دهد، تعداد كل آزمودنی‌ها ۱۴۰ نفر است كه ۷۰ نفر آنها را معتاد و ۷۰ نفر دیگر را افراد غیرمعتاد تشكیل می‌دهند. در جدول ۲ میانگین و انحراف معیار نمرات افراد معتاد و غیرمعتاد در مقیاس خانواده اصلی به تفكیك در خرده‌مقیاس‌ها و كل پرسش‌نامه مورد بررسی قرار گرفته‌اند.بررسی نتایج میانگین بین آزمودنی‌ها در مقیاس خانواده اصلی نشان‌دهنده این است كه میانگین نمره كل افراد غیرمعتاد در مقیاس خانواده اصلی بیشتر از افراد معتاد است. به همین ترتیب در تمام خرده‌مقیاس‌ها، میانگین نمره‌های افراد غیرمعتاد بالاتر از افراد معتاد است.در تحلیل كمی داده‌های پژوهش از روش t استودنت جهت دو گروه مستقل استفاده شد. این روش به منظور مقایسه نمره‌های آزمودنی‌ها در دو گروه معتاد و غیرمعتاد صورت گرفت. نتایج این بررسی در زیر آمده است.با توجه به مقدار t به دست آمده، بین دو گروه معتاد و غیرمعتاد در مقیاس خانواده اصلی از نظر كاركرد كلی خانواده اصلی(۰۰۰/۰<P و ۸۶/۵= t )، مــــــیزان استقـــــــلال در خـــانواده اصـــلی (۰۰۰/۰<P و ۵/۴۱ = t ) و میزان صمیمیت در خانواده اصلی(۰۰۰/۰<P و ۵۵/۵=t ) و هم‌چنین در تمام خرده‌مقیاس‌های آزمون (به جز خرده‌مقیاس قبول جدا شدن و فقدان)، تفاوت معنا‌داری وجود دارد. با توجه به میانگین‌های به دست آمده، ملاحظه می‌شود، كاركرد خانواده‌های اصلی افراد غیرمعتاد بالاتر از كاركرد خانواده‌های اصلی افراد معتاد است.نتیجه‌گیری
به منظور بررسی فرضیه‌های پژوهش از آزمون t برای دو گروه مستقل استفاده شد و در هر سه فرضیه پژوهش (یك فرضیه اصلی و دو فرضیه فرعی) تفاوت برای دو گروه مستقل استفاده شد و در هر سه فرضیه پژوهش (یك فرضیه اصلی و دو فرضیه فرعی) تفاوت بین میانگین‌ها معنادار تلقی شد.فرضیه اصلی پژوهش عبارت بود از "سطح كاركرد خانواده اصلی افراد معتاد پایین‌تر از سطح كاركرد خانواده اصلی افراد غیرمعتاد است" كه نتایج به دست آمده نشان می‌دهد بین افراد معتاد و غیرمعتاد از نظر كاركرد كلی خانواده اصلی تفاوت معنا‌داری (در دامنه۰۰۱/۰تا ۰۰۰۱/۰<P) وجود دارد و با توجه به میانگین‌های نمرات گروه معتاد و غیرمعتاد مشخص می‌شود كه سطح كاركرد خانواده اصلی در گروه معتاد پایین‌تر از سطح كاركرد خانواده اصلی در گروه غیرمعتاد است. بنابراین كاركرد خانواده می‌تواند بر اعتیاد فرزندان تاثیرگذار باشد.فرضیه دوم پژوهش عبارت بود از "میزان استقلال در خانواده‌ اصلی افراد معتاد پایین‌تر از میزان استقلال در خانواده اصلی افراد غیرمعتاد است". نتایج تجزیه و تحلیل آماری نشان دادند كه بین افراد معتاد و غیرمعتاد از نظر میزان استقلال در خانواده اصلی، تفاوت معنا‌داری (در دامنه۰۰۱/۰تا ۰۰۰۱/۰P<) وجود دارد، به طوری كه میانگین نمرات گروه معتاد و غیرمعتاد نشان می‌دهد، میزان استقلال در خانواده‌های اصلی افراد معتاد پایین‌تر از میزان استقلال در خانواده‌های اصلی افراد غیرمعتاد بوده‌است. بنابراین استقلال در خانواده‌ می‌تواند بر اعتیاد فرزندان تاثیرگذار باشد.فرضیه سوم پژوهش عبارت بود از "میزان صمیمـیت در خـــانواده اصــلی افـــراد معتاد، پایین‌تر از میزان صمیمیــــت در خــــانواده‌های اصــلی افراد غیرمعتاد است". نتــــایج تجزیـــــه و تحلیل آمــــاری نشان دادند كه بین افــــراد معتــاد و غیرمـعـتاد از نــظر میـــزان صــــمیمیت در خـــانـواده اصــلی تفــاوت مـــــــــــــعنـی‌داری(در دامنه۰۰۱/۰تا ۰۰۰۱/۰<P) وجود دارد. به طوری كه میانگین نمرات گروه معتاد و غیرمعتاد نشان می‌دهد میزان صمیمیت در خانواده اصلی افراد معتاد پایین‌تر از میزان صمیمیت در خانواده‌های اصلی افراد غیرمعتاد است. بنابراین صمیمیت در خانواده می‌تواند بر اعتیاد فرزندان تاثیرگذار باشد.در تایید، در نظریه خانواده اصلی، فریمو عنوان می‌كند كه نقش روابط خانواده اصلی در شكل دادن به رفتار فردی و مشكلاتی كه به آن دچار می‌شود، بسیار مهم است (گلدنبرگ و گلدنبرگ، ۲۰۰۰). از نظر چیریلو، خانواده هم در پیدایش و هم در تداوم اعتیاد به موادمخدر دارای مهم‌ترین نقش است و نوع خانواده، ساختار ارتباطی و ارتباط عملكردهای ویژه آن در رابطه با اعتیاد به موادمخدر بسیار مهم می‌باشد (چیریلو و همكاران، ۱۳۷۹).در پژوهش‌هایی كه در ارتباط با ارزیابی ساختار و كاركرد خانواده‌های اصلی افراد معتاد صورت گرفته، تاثیر محیط خانواده و اهمیت نسبی نقش‌ها در اعتیاد افراد مورد تایید واقع شده‌است. (بارنزوولته، ۱۹۹۶؛ انگر، ۱۹۹۸؛ ناركو، بلاچی، هانلو، اگریدی و مك‌كارن، ۱۹۹۸؛ پرست، بنسون و پروتینسكی، ۱۹۹۸).
هم‌چنین شیر، بوردن و دانرمایر (۲۰۰۰) اعتقاد دارند كه مهم‌ترین نهاد تاثیرگذار بر اعتیاد، خانواده است. ابیرنه، هادوك و پوستون (۲۰۰۲) در پژوهشی كه بر روی سیگاری‌ها انجام داده و از پرسش‌نامه ( FOS ) استفاده كرده بودند، به بررسی تاثیر سبك والدی بر سیگار كشیدن نوجوانان پرداختند. در این پژوهش نمره‌های بالا در FOS نشان‌دهنده سبك والدی مثبت با سطوح بالای صمیمیت و استقلال بود. نتایج نشان دادند كه سبك والدی یك عامل خطر مستقل مهم برای شروع به سیگار كشیدن است.هم‌چنین در پژوهشی كه هاوكینز، كاتالانو و میلر (۱۹۹۲) انجام دادند به این نتیجه رسیدند كه والدین تاثیر بسیار مهمی بر مصرف مواد در میان نوجوانان دارند.از نظر شاكرمی (۱۳۶۸) در میان عوامل متعدد، مهم‌تر و بیشتر از همه، خانواده زمینه‌ساز و محرك برای اعتیاد بوده است. شرایط و آمادگی روانی در كودكی و در خانواده فراهم می‌شود و در دوره نوجوانی و جوانی فرصت رشد پیدا می‌كند. هم‌چنین محافظت و پشتیبانی بیش از حد مادر و یا تسلط بیش از اندازه پدر، نوجوان را تحت تسلط قرار داده و توانایی ابراز وجود و امكان رشد، خودمختاری و استقلال را در او از بین می‌برد.بر طبق پژوهش فریدمن و همكاران (۱۹۸۰) رابطه مثبت متقابلی بین مشكلات موجود بین اعضای خانواده و اعتیاد فرزندان وجود دارد. ایساكسون (۱۹۹۲) پس از بررسی زمینه‌های موضوع و تاریخچه نظام خانواده و هم‌چنین پژوهش‌های مربوط به اعتیاد، تاكید می‌كند كه نظام خانواده در شروع اعتیاد جوانان نقش تعیین‌كننده‌ای دارد.پروانه سپرده (۱۳۷۵) در پژوهش خود به این نتیجه رسید كه نقش خانواده در اعتیاد فرزندان بسیار موثر است. هم‌چنین كلانتری (۱۳۸۰) در پژوهش خود به این نتیجه رسید كه سطح عملكرد عمومی، آمیزش عاطفی و همراهی عاطفی خانواده‌های افراد معتاد نسبت به افراد غیرمعتاد پایین‌تر است. در پژوهشی كه كیانی (۱۳۸۱) بر روی گروه‌های معتاد، در معرض خطر و عادی انجام داد، نتایج نشان دادند كه میزان استقلال و دلبستگی در گروه معتاد نسبت به دو گروه دیگر، پایین‌تر است.همان‌طور كه نتایج تجزیه و تحلیل آماری نشان دادند و همین طور براساس یافته‌های پژوهش‌های دیگر كه تاییدی بر نتایج این پژوهش می‌باشد، می‌توان نتیجه گرفت كه كاركرد خانواده اصلی بر اعتیاد فرزندان موثر است كه با توجه به سطح معنا‌داری بالای نتایج به دست آمده (۰۰۰۱/۰<P)، یافته‌های این پژوهش قابل توجه است.در نهایت، پیشنهاد می‌شود همان گونه كه در شرایط بروز همه‌گیری یك بیماری، افراد سالم جامعه علیه آن بیماری واكسینه می‌شوند، امروز نیز كه در جامعه ایران، اعتیاد چنین نقشی را بازی می‌كند، برای سلامت خانواده‌ها و جامعه باید كودكان و نوجوانان علیه آسیب‌زایی اعتیاد، مصون گردند. برای رسیدن به این هدف، مداخله‌های پیشگیرانه می‌تواند موثر باشد كه مداخله‌ها می‌تواند از طریق مراكزی مانند آموزش و پرورش، بهزیستی و... و با برگزاری كلاس‌های آموزش خانواده به منظور آگاهی خانواده‌ها از كاركرد خانواده و تاثیر آن بر اعتیاد فرزندان و همین طور شناسایی و اصلاح كاركرد خانواده‌های مختل، صورت گیرد. هم‌چنین می‌توان در كنار درمان فردی افراد وابسته به موادمخدر، از درمان خانوادگی و همین طور تغییر الگوهای خانواده اصلی استفاده كرد.
شهناز شیبانی

منبع : سایر منابع