گمشده لب دریا: تاملی در معنی و صورت شعر حافظ

نویسنده : پورنامداریان - تقی
محل نشر : تهران
تاریخ نشر : ۱۳۸۲/۰۹/۰۲
رده دیویی : ۸fa۱.۳۲
قطع : وزیری
جلد : گالینگر
تعداد صفحه : ۵۳۶
نوع اثر : تالیف
زبان کتاب : فارسی
شماره کنگره : PIR۵۴۳۵/پ۹۵گ۸
نوبت چاپ : ۱
تیراژ : ۳۳۰۰
شابک : ۹۶۴-۳۷۲-۰۴۳-۸

نویسنده در تبیین معنی و صورت شعر حافظ بر این اعتقاد است که بسیاری از غزلهای حافظ دارای ساختی درونی است که طرح آن از حادثه ای که در ذهن حافظ تحت تاثیر انگیزه عاطفی خاصی در لحظه های شعر ایجاد شده, شکل و نما گرفته است. مهمترین فرق شعر حافظ با شعر دیگر شاعران گذشته ایران, یکی همین ساخت ذهنی یا درونی آن است که نه تنها در طول یک بیت بلکه در طول یک غزل اغلب قابل درک است‌; و دیگر, حفظ ابعاد و عناصر هر چه بیشتر از حادثه ذهن در طول یک بیت و در حجم یک غزل است. حادثه ذهنی حافظ به سبب عدم وابستگی تعصب آمیز به یک جهان بینی خاص, و به سبب درک واقع بینانه او از انسان به منزله موجودی میان فرشته و حیوان, و به سبب حساسیت و دل مشغولی به هیجانات و احوال روحی ناشی از درک این موقع و مکان برزخی, و نیز به سبب برخورداری وسیع از تجربه های زندگی و میراث و غنای فرهنگی, هم بسیار متنوع تر و رنگارنگ تر از دیگر شاعران فارسی زبان است و هم گسترده تر و سرشارتر; و این سبب میشود که معنی تنها در نهایت تراکم در ظرف تنگ یک غزل امکان گنجیدن پیدا کند. نتیجه آن است که هم حجم واقعی معنی در کوچکی ظرف از نظر پنهان میماند, و هم طرح واقعی و طبیعی آن در تنگی ظرف میشکند و در هم میریزد. به همین دلیل است که در شعر حافظ به جای آن که برحسب عادت به اندازه ای که میبینم دریابیم, بسیار بیش از آنچه میبینیم احساس میکنیم. بر همین اساس, نویسنده تاکید میکند: اگر چه بخشی از غزلهای حافظ را اصل حیاتی انفعالی نفسانی وحدت میبخشد, و پیوند و هماهنگی میان ابیات, پیوند عاطفی است و نه معنایی, اما در بسیاری از غزلهای وی این پیوند عاطفی با پیوند معنایی ملازم است و اگر چه به ظاهر مینماید که میان همه ابیات یا هر چند بیت با یک دیگر ارتباطی نیست اما در حقیقت میان همه ابیات پیوند و نظمی باطنی حاکم است که کشف آن در گرو فعالیت ذهنی خواننده است... شعر حافظ خواننده را در مسیر مستقیم یک اندیشه یا عاطفه معین خواه زمینی و خواه آسمانی, هدایت نمیکند; او را در میان حقیقت و واقعیت, و بود و نمودهای گوناگون این دو سرگردان میکند. کلام حافظ نه اسیر حال و هوای عارفانه میشود و نه تن به اسارت قیل و قال مفاهیم مادی و مجازی میدهد. کلام او چون خود انسان, انسان طبیعی, هم واجد بعد مادی و جسمانی است و هم بعد الهی و روحانی, و نیز چون انسان طبیعی ایستاده در برزخ میان فرشته و حیوان که گاهی به این سو و گاهی به آن سو نوسان دارد, نه یکسره از مقام اعتدال خود به آن سوی این مقام صعود میکند و نه به این سوی مقام سقوط. شعر حافظ آیینه تمام نمای حال اوست و جریان گردان و سیال تخیل و اندیشه او را در کشاکش یک حالت عاطفی و در مقام عدل و حقیقی انسان تصویر میکند. نویسنده بر پایه این رویکرد, مباحث ذیل را در کتاب مطرح میسازد: معنی و زمینه های آن در جهان شعر حافظ, صورت و ظرایف هنری در شعر حافظ, ساختار پیوند معنایی, تاویل و شعر کلاسیک و شعر حافظ ـ گفت و گو با متن و تاویل.