جغرافیای تاریخی استان ، استان کردستان

كردها مردمانی آریایی نژادند كه چندین هزار سال قبل از میلاد به این منطقه مهاجرت كرده‌اند. تاریخ اقوام كرد تا قبل از اسلام چندان روشن نیست. در اسناد سومری، بابلی، اكدی و آشوری نام اقوامی دیده می‌شود كه شباهت به كلمه كرد دارد، ولی از همه نزدیك‌تر چه از لحاظ زبان‌شناسی و چه از نظر جغرافیایی و چه از نظر توصیفی، نام قومی است به نام «كردوخوی» كه در كتاب «سفر جنگی» گزنفون ذكر شده است.
این قوم در كوه‌ها و دره‌های میان عراق و ارمنستان و مخصوصاً در محلی كه امروزه «زخو» نامیده می‌شود و در 60 كیلومتری شمال غربی موصل در عراق قرار دارد، ساكن بوده‌اند. گزنفون، آنان را به دلیری و چالاكی می‌ستاید. این قوم سپاه ده هزار نفری گزنفون را تا هنگامی كه به جلگه‌های شمال رسیدند، تعقیب كردند و صدماتی نیز بر آنها وارد آوردند.
«پولیبیوس» (200-120 ق.م) نیز از اقوامی كه در قسمت‌هائی از آذربایجان كنونی زندگی می‌كردند و به نام «كورتییوی» یا «كورتی‌ای» خوانده می‌‌شدند، یاد می‌كند. «استرابون» و «لیوی» می‌گویند كه این اقوام در فارس نیز ساكن بوده‌اند. چنانكه در زمان ساسانیان و اوایل اسلام چادرنشینان كوهستان‌های فارس را كرد می‌خواندند. اگر تاریخ اقوام كرد در پیش از اسلام تاریك و مبهم است، تاریخ آنان در پس از اسلام در پرتو تألیفات مورخان اسلامی تا اندازه‌ای روشن‌تر است، ولی در این دوره هم، چون از كرد به طور فرعی و ثانوی - ضمن اخبار ممالك اسلامی - سخن به میان آمده، درباره تاریخ این قوم به طور اساسی و مستمر مطلب كاملی نوشته نشده است و فقط در دوره صفوی نخستین كتاب مهم درباره قوم كرد و به زبان فارسی تدوین شده كه همان «شرفنامه بدلیسی» است.
اعراب در تاریخ 16 یا 20 هـ.ق قلعه‌‌ها و استحكامات كردها را تصرف كردند. در 23 هـ.ق كه سپاه عرب در ایالت فارس مشغول فتوحات بود، اكراد فارس در دفاع از فسا و دارابجرد شركت داشتند. فتح شهر «زور» و «داراباذ» كه از شهرهای كردنشین بودند،‌ در سال 22 هـ.ق صورت گرفت.
ابوموسی اشعری در سال 25 هـ.ق كردان را سركوب كرد. در سال 38 هـ.ق اكراد ناحیه اهواز در قیام «خریت ابن راشد» بر ضد امیرالمومنین علی (ع) جانب خریت را گرفتند و پس از قتل خریت عده زیادی از ایشان كشته شدند.
در سال 90 هـ.ق اكراد فارس سر به شورش برداشتند و این شورش بوسیله «حجاج ابن یوسف ثقفی» سركوب شد. در سال 148 هـ.ق اكراد موصل قیام كردند و منصور خلیفه عباسی، «خالد برمكی» را برای سركوبی آنان به آنجا فرستاد و وی نیز شورش كردها را سركوب كرد.
در سال 224 هـ.ق یكی از پیشوایان اكراد اطراف موصل به نام «جعفر ابن فهرجیس» بر ضد خلیفه معتصم سر به شورش گذاشت. خلیفه، سردار معروف خود «آیتاخ» را به جنگ او فرستاد. آیتاخ پس از جنگی سخت جعفر را كشت و بسیاری از اكراد را مقتول یا اسیر كرد و امیران و زنان و اموال ایشان را به تكریت برد.
در سال 231 هـ.ق اكراد به اطراف اصفهان و فارس تاختند. یكی از سرداران ترك خلیفه به نام «وصیف»، پس از پیروزی، نزدیك به پانصد نفر از آنان را به اسیری به بغداد برد.
در سال 281 هـ.ق چادرنشینان عرب با اكراد در نواحی موصل و ماردین متحد شده و تحت رهبری «حمدان ابن حمدون» جنگ علیه معتضد را شروع كردند كه به كشته شدن و اسارت گروهی از آنان منجر شد. در سال 314 هـ.ق در زمان خلافت المقتدر بالله و امارات ناصرالدوله حمدانی، در ناحیه موصل یك بار دیگر كردها سر به شورش برداشتند.
در فاصله سال‌های 327 و 345 هـ.ق شخصی به نام «دیسم» كه از خوارج بود و پدری عرب و مادری كرد داشت، با گردآوری كردهای آذربایجان، با «آل مسافر» و دیگر حكمرانان آذربایجان به جنگ پرداخت و سرانجام گرفتار شد و در زندان درگذشت.
در قرن‌های چهارم، پنچم و ششم هجری، «شدادیان» كه كرد بودند حكومت‌های مستقلی را در نواحی كردنشین تشكیل دادند. خاندان شدادی از قبیله روادی بودند و دولت معروف ایوبی در مصر و شام از همین خاندان برخاستند.
در سال 359 هـ.ق عضدالدوله دیلمی با كردهای موصل درگیر شد و پس از غلبه، قلاع آنها را ویران كرد و همه سران كرد را به قتل رسانید.
در سال 373 هـ.ق «محمد بن غانم» همراه كردان برزكانی در حوالی قم علیه فخرالدوله دیلمی سر به شورش برداشت، لیكن فخرالدوله به وسیله «بدربن حسنویه» با وی از در صلح و آشتی درآمد، اما دیری نپائید كه سپاهی را روانه سركوبی وی كرد. محمدبن غانم در این پیكار شكست خورد و به اسارت سپاهیان فخرالدوله درآمد و در اسارت در گذشت.
یكی از رویدادهای مهم دوران زمامداری شرف‌الدوله دیلمی (372-379 هـ.ق) پیكار او در سال 377 هـ.ق با بدربن حسنویه در كرمانشاه است كه به پیروزی بدر و شكست شرف‌الدوله منجر شد. در نتیجه بدربن حسنویه بر قسمت مهمی از عراق عجم مسلط شد. وی در سال 405 هـ.ق به دست طایفه‌ای كرد كه «جورقان» نام داشت، كشته شد. شمس‌الدوله پسر فخرالدوله دیلمی بلافاصله متصرفات وی را ضمیمه قلمرو خود كرد. شاپور خواست (خرم‌آباد)‌، دینور، بروجرد، نهاوند،‌ اسدآباد و قسمتی از اهواز از جمله متصرفات او بودند.
ظاهراً اصطلاح كردستان را سلاجقه برای تمیز نواحی كردنشین از ولایت جبال عراق وضع كردند و آن ایالتی بود مشتمل بر سرزمین‌های بین آذربایجان و لرستان و قسمتی از اراضی سلسله جبال زاگرس كه مركز آن نیز در ابتدا ناحیه بهار در 18 كیلومتری شمال غربی همدان و بعدها چمچال در نزدیك كرمانشاه امروزی بود.
شهرهای كردستان در زمان حمله مغول از قتل و غارت مصون نماند. در زمان تیمور و تركمانان قره قویونلو و آق قویونلو، كردستان و دیاربكر میدان تاخت و تاز سپاهیان تیمور و تركمانان شد.
شاه اسماعیل اول - مؤسس سلسله صفویه - به علت این كه كردها پیرو مذهب تسنن بودند، چندان روابط حسنه‌ای با آنها نداشت، درمقابل، سلاطین عثمانی در تقویت هر چه بیشتر كردان می‌كوشیدند. در دوره صوفیه دولت ایران به قسمت وسیعی از كردستان آن روز تسلط داشت كه دامنه‌های شرقی كوه‌های زاگرس را در بر می‌گرفت.
با تشكیل سلسله زندیه، برای نخستین بار در تاریخ ایران سلسله‌ای كرد نژاد به سلطنت رسید. در اواخر سلسله زندیه نیز طایفه دنبلی كه یكی از طوایف بزرگ كرد بود، قسمتی از آذربایجان غربی را در تصرف داشتند و مركز حكومت و قدرت آنها شهر خوی بود.
در قرن نوزدهم میلادی بارها كردها در خاك عثمانی میل باطنی خود را برای رسیدن به استقلال و تشكیل دولتی كرد زبان ظاهر كردند. در سال 1878 میلادی شیخ عبیدالله نقشبندی به فكر تأسیس كردستان مستقل تحت حمایت دولت عثمانی افتاد. در سال 1880 میلادی طرفداران وی، اطراف ارومیه، ساوجبلاغ، مراغه و میاندوآب را به تصرف خود درآوردند و سپاهیان ایران به زحمت توانستند تجاوز آنان را دفع كنند.
در سال 1946 میلادی قاضی محمد همزمان با حضور قوای متفقین در ایران و حمایت دولت روسیه شوروی از او، جمهوری خلق كردستان را كه مركز آن مهاباد بود،‌ تشكیل داد. پس از تخلیه كامل ایران از قوای متفقین و اعزام ارتش دولت مركزی به نواحی آذربایجان و كردستان، این شورش و جمهوری ناشی از آن نیز از هم پاشید.
كردستان امروزی یكی از نواحی و استان‌های مهم و استراتژیك سرزمین ایران به شمار می‌رود و همچنان رو به توسعه و رشد است. در ادامه، وجه تسمیه شهرستان‌های استان كردستان همراه با مختصری از تاریخ آنها مورد اشاره قرار می‌گیرد: