سد سیوند پس از آبگیری

این روزها سیوند ((Sivand نامی آشنا برای همه وابستگان فرهنگ ایرانی است که شماری قابل ملاحظه دارند و از آسیای میانه تا آمریکا پراکنده‌اند. دغدغه این وابستگان و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ ایرانی آن است که مبادا سد سیوند موجبات تخریب آثار منحصربفردی را فراهم سازد که درون مخزن یا اطراف آن واقع‌اند و مهم‌ترین آنها پاسارگاد است. جایی که کوروش آرمیده و نخستین امپراتوری در آن شکل گرفته است .
این نگرانی از آن هنگام پیدا شد که چند شیفته فرهنگ ایرانی خبر دادند که در این گوشه‌دور افتاده جهان، بخشی ناشناخته از میراث تمدن بشری در معرض ویرانی ا‌ست. تب تند ایران‌دوستی را پاسخ‌های ناسنجیده‌ مسئولان تشدید کرد. موضوع، روی آنتن همه رادیوها و تلویزیون‌های جهان رفت. نشریات مختلف جهان را درنوردید و در نتیجه، مسئله‌ای سیاسی شد. در اواخر فروردین ماه، به‌رغم همه‌ نگرانی‌های ابرازشده و بی‌آنکه سؤال‌های مطرح‌شده پاسخ گفته شوند، با بستن دهانه‌ ورودی تونل انحراف سد سیوند، آبگیری آن شروع شد.
دو هفته بعد از این دیدار مهم که در سکوت گذشت، دیداری از سد سیوند دست داد که رهاوردش از گونه‌ای دیگر است. از نگاه یک کارشناس سدسازی به این پروژه پرسروصدا نگریسته‌ام و آنچه را می‌شد در این گذر کوتاه دریافت و بیان داشت، برای توجه علاقه‌مندان به رویه‌های دیگر "مساله سیوند" در این نوشته آورده‌ام. باشد که اهل فن سدسازی و آنها که همچنان سیوند را با خشم و نگرانی می‌نگرند به این نوشته نیز توجه کنند.
در معرفی سد سیوند و تاریخچه‌اش، مدیر فنی پیمانکار سد، اطلاعات مختصر و مفیدی در اختیارمان گذاشت که این فشرده به یادم مانده است:
مطالعات شناسایی سد و ساختگاهش، در زمان شاه پیشین توسط مهندس مشاور آمریکایی صورت گرفته و نتایج این مطالعات به ساخت سد سیوند انجامیده است. قرارداد احداث سد سیوند براساس مطالعات مرحله اولی که توسط مهندس مشاور "سکو" صورت گرفته بود، با شرکتی از مجموعه شرکت‌های صنایع دفاع به نام "پارس گرما" منعقد شد. مبلغ اولیه قرارداد در حدود ۱۲ میلیارد تومان است که به دلیل طولانی‌شدن مطالعات تکمیلی و اجرایی (مرحله دوم) با ۵/۵ میلیارد تومان ترمیم مبلغ اولیه (طبق مصوبه‌ شورای‌عالی فنی) به حدود ۵/۱۷ میلیارد تومان بالغ گردید. با افزودن مبالغ تعدیل سالیانه‌ نرخ‌ها به علت تورم، جمع مبلغ پرداخت‌شده به پیمانکار تاکنون بالغ بر ۴۵ میلیارد تومان شده است، اما سد برای تکمیل‌شدن به حدود ۳ تا ۴ میلیارد تومان دیگر نیاز دارد که از طریق انعقاد قرارداد متمم صورت خواهد گرفت.
نتیجه اینکه برای احداث این سد به قیمت میانگین دوره ‌سیزده‌ساله‌ ساختمان یعنی سال ۱۳۷۹ یا ۱۳۸۰ در حدود ۵۰ میلیارد تومان هزینه می‌شود. هرگاه هزینه‌ طراحی و نظارت را که به مهندس مشاور پرداخت شده در حدود ۱۰% این مبلغ در نظر بگیریم و هزینه‌های نظارت عالیه کارفرما را نیز در حدود ۲% فرض کنیم، جمع هزینه‌های ساخت سد بالغ بر ۵۶ میلیارد تومان می‌شود. به نظر می‌رسد افزون بر این مبلغ، برای تملیک اراضی دریاچه و ساختگاه و کارگاه سد که قاعدتاً مساحتی در حدو ۲۰ کیلومتر مربع معادل ۲ هزار هکتار دارد، رقمی بالغ بر ۴ میلیارد تومان پرداخت شده باشد. در نتیجه قیمت تمام شده سد سیوند به قیمت سال ۱۳۸۰ در حدود ۶۰ میلیارد تومان است.
ظاهراً هزینه سد نسبت به هدف طرح یعنی تنظیم سالانه ۱۴۲ میلیون مترمکعب آب رودخانه سیوند، بالاست. علت این امر باید تحقیق شود تا آشکار گردد که آیا طراحی و اجرای سد با رعایت قواعد مهندسی و اقتصادی صورت گرفته یا نه؟ اما می‌توان حدس زد که این قیمت بالای تمام شده ناشی از شرایط ساختگاه سد باشد.
از اطلاعات مقدماتی ارائه شده در کارگاه، می‌توان دریافت که ساختگاه سد برای اجرای سدی با ارتفاع ۵۷ متر مناسب نبوده است. زیرا پیِ سد روی آبرفت ضخیمی به عمق ۱۵۰ متر قرار گرفته و تکیه‌گاه‌های آن نیز در سنگ آهکی حفره‌داری‌ است که برای آب‌بند کردن آن، ناگزیر از احداث ۳ کیلومتر گالری، درون تکیه‌گاه‌ها شده‌اند. بنا بر این اطلاعات، برای آب‌بند کردن پی و تکیه‌گاه‌ها تاکنون ۵۸ کیلومتر چاهک تزریق درون سنگ و ۴۹ کیلومتر چاهک تزریق درون آبرفت حفاری شده و در آنها به تدریج و مرحله به مرحله، دوغاب سیمان تزریق گردیده است. این حجم بزرگ و پرهزینه تحکیم و آب‌بند کردن بستر سد، اما هنوز تمام‌شده تلقی نمی‌شود و به احتمال زیاد، همراه با بالاآمدن سطح آب دریاچه، باید تزریقات بیشتری صورت گیرد تا فرار آب در حد قابل قبول بماند.
۱) به غیر از این رقم عمده از هزینه که در این پروژه زیادتر از حد انتظار است، می‌توان به هزینه سنگین ساخت سرریز غیرمتعارف سد اشاره کرد که مطابق طراحی باید بتواند ۶ هزار مترمکعب آب را در یک ثانیه از سر بگذراند. نظر به ملاحظات مهندسی و محکم‌نبودن سنگ تکیه‌گاه‌ها، طراحی سرریز به گونه‌ای خاص صورت گرفته که توضیح آن در این مختصر میسر نیست. نتیجه اینکه برای اجرای این سرریز، بیش از ۶/۲ میلیون متر مکعب برش در سنگ صورت گرفته و در حدود ۱۵۰ هزار مترمکعب بتن‌ریزی همراه با ۲ هزار تن میلگرد و ۵۵ هزار مترمربع قالب‌بندی اجرا شده یا خواهد شد. هنوز بخشی از سرریز تکمیل نشده و احتمال نیاز به پوشاندن بعضی سطوح ترانشه سرریز با بتن پاشیدنی وجود دارد تا ریزش نکند. برای تکمیل این سازه و کارهای باقی‌مانده‌اش، حدود ۴-۳ میلیارد تومان دیگر طی قرارداد متمم پیش‌بینی و تامین اعتبار شده است. هرچند گزینه‌های گوناگون برای ساخت سرریز قاعدتاً مورد توجه قرار گرفته است. اما جای پرسش دارد که آیا می‌توان مطمئن بود که گزینه دو سرریز نیلوفری که معمولاً هرکدام می‌توانند به‌طور اقتصادی تا ۳ هزار متر مکعب در ثانیه را تخلیه کنند، از طرح سرریز عظیم در دست اجرا گران‌تر تمام می‌شد؟ آیا گزینه تلاقی سرریز نیلوفری و فیوز پلاک نظیر آنچه در سد پانزده خرداد اجرا شده نیز گران‌تر تمام می‌شد؟
بدنه‌ سد سیوند نیز پرحجم و گران‌قیمت است زیرا بالغ بر ۶۰۰ متر طول و ۵/۴ میلیون مترمکعب حجم دارد، و برای شروع عملیات خاکریز در حدود ۶/۲ میلیون مترمکعب خاکبرداری صورت گرفته است. هرگاه هزینه‌ تمام شده‌ سد را به حجم خاکریز بدنه تقسیم کنیم به عددی در حدود ۱۱ هزار تومان به ازای هر مترمکعب می‌رسیم که رقمی بالاست. یادآور می‌شوم که این رقم شاخصی متداول برای مقایسه‌ هزینه‌های احداث سدهای خاکی و برآورد مقدماتی آنها به شمار می‌آید. در غالب سدهای خاکی ساخته‌شده در کشور که کم و بیش نرخ‌هایی هم ارز قیمت‌های این سد داشته اند، این شاخص در حدود ۴ الی ۵ هزار تومان به ازای هر مترمکعب حجم بدنه است. از این مقایسه است که گرانی سد سیوند مشهود می‌شود.
هر چند اقلام هزینه‌های آن مشخص و معلوم است اما جای تحقیق و بررسی دارد که آیا گزینه انتخاب‌شده برای این پروژه، بهترین گزینه برای کنترل و تنظیم آب رودخانه سیوند بوده است یا نه؟
ساختگاه سد در نزدیکی محل تلاقی راه‌های قدیم و جدید شیراز- اصفهان است. همچنان‌که در گزارش‌های باستان‌شناسی آمده و کتابهای تاریخی نیز مؤید آنند، راه قدیم، دره‌ سیوند را از طریق تنگ بلاغی به دشت مرغاب و سپس اقلید و آباده متصل می‌کرده که در نقطه‌ای در حوالی ساختگاه سد سیوند با مسیر کنونی تلاقی داشته است. در دو سوی این تکه از راه، ۲ کاروانسرای قدیمی یکی در پاسارگاد و دیگری در نزدیکی سعادت آباد وجود داشته که تا یک قرن پیش دایر بوده‌اند. در محل انشعاب راه دسترسی به سد نیز مکان تاریخی محصوری دیده می‌شود که خبر از باستانی‌بودن منطقه احداث سد دارد. این علائم آشکار به اضافه بقایای راه تاریخی عصر عیلامی- هخامنشی درون تنگ بلاغی, جایی برای انکار اطلاع و آگاهی از اهمیت تاریخی مکان ساختگاه و دریاچه سد، باقی نمی‌گذارد و اعتراض ایران‌دوستان و دلسوزان فرهنگ ایرانی، به این علائم و نشانه‌های ساده و آشکار استناد دارد و جای بسی تعجب است اگر سازمان میراث فرهنگی با احداث سد سیوند موافقت کرده باشد.
نکته‌ای که هنوز نامعلوم مانده است، تراز نهایی دریاچه است، زیرا سد سیوند از آن رو که با چنین ارتفاعی (حدود ۵۷ متر) بر روی آبرفتی چنان ضخیم (حدود ۱۵۰ متر) بنا شده است، در ایران سابقه ندارد و جزء تجربه‌های ویژه‌ سدسازی جهان محسوب می‌شود. باید منتظر بود و دید که رفتار سد در حین آبگیری چگونه خواهد بود؟ آیا می‌توان با اطمینان کافی همین تراز تقلیل یافته دریاچه را پر از آب کرد؟ حقیقت این است که بنا به توصیه‌های انجمن سدهای بزرگ کشور IRCOLD رقوم سرریز در حدود ۵ متر پایین‌تر از تراز طراحی اجرا خواهد شد و در نتیجه، حجم مخزن به میزان چشمگیری کمتر از اهداف طرح خواهد بود. بنا به اطلاعات مقدماتی، تراز تاج سد در حدود ۱۸۳۰ و تراز سرریز در حدود ۱۸۲۱ اجرا می شود در صورتی‌که حجم دریاچه، به تقریب در تراز ۱۸۲۶ در حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب خواهد بود. اگر سطح دریاچه در حدود ۲۰ کیلومتر مربع باشد، به خاطر ۵ متر تقلیل‌تر از آن، در حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب از حجم مخزن کم می‌شود و در این صورت، عملکرد اصلی سد که ذخیره‌‌ سیلاب‌های اتفاقی بوده است، تقریباً منتفی خواهد بود. پس سد سیوند در صورتی که دچار اشکال ساختاری و فرار آب نشود، می‌تواند در حدود ۵۰ میلیون مترمکعب سیلاب‌های اتفاقی را نگهداری کند که جزء آورد متوسط رودخانه حساب نشده است. اگر سیلاب‌های اتفاقی نیز جمع‌آوری شود مجموعاً حجم ذخیره در حدود آب تنظیمی سالیانه خواهد بود و این واقعیت بدان معناست که طرح به اهداف خود نرسیده است. زیرا احتمال وقوع سیلاب‌های اتفاقی در هرسال، اندک است و لذا باید مطالعه شود که کاهش حجم مخزن به میزان ۱۰۰ میلیون مترمکعب و کاهش ذخیره آب در پشت سد، چه آثار اجتماعی و اقتصادیی در پی خواهد داشت؟ آیا توقعی را ایجاد نمی‌کند که بر آوردش با احتمال بیشتر از ۵۰% میسر نیست؟
● نگریستن از سوی تاریخ
اکنون که تا حدودی سد و مسائل آتی و اکنونی‌اش برای خوانندگان روشن شد، به این موضوع مهم می‌پردازیم که آیا تمام گزینه‌های بهره‌وری از آب رودخانه سیوند بررسی شده است یا خیر؟
از آنجا که معمول و متعارف آن است که بعد از مرحله شناخت، گزینه‌های رقیب مورد ارزیابی کارشناسانه قرار می‌گیرند تا گزینه‌ برتر شناخته شود، می‌توان یقین کرد که ساختگاه کنونی سد سیوند در میان گزینه‌هایی که در فاز شناخت معرفی شده‌اند، بهترین به شمار می‌رود. دلیل ساده‌اش این است که گزینه های رقیب می‌تواند پایین‌دست و یا بالادست آن باشد. در پایین‌دست مکانی که بتوان سدی با مخزن ۱۰۰ میلیون مترمکعب یا بیشتر احداث کرد وجود ندارد. در بالادست ساختگاه کنونی و درست در انتهای تنگ بلاغی می‌توان مکانی برای احداث سد مخزنی با همین حجم را معرفی کرد، اما گسترش دریاچه به‌ حدی خواهد شد که بخشی از دشت مرغاب و آثار تاریخی پاسارگاد را در بر می‌گیرد. بنابراین، ساختگاه کنونی برای احداث سدی که بتواند آورد متوسط سالیانه‌ رودخانه را که گفته می‌شود در حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب است. جمع‌آوری کند، بهترین گزینه به حساب می‌آید. از این رو نمی‌توان مهندس مشاور و کارفرما به کوتاهی در عدم ارزیابی گزینه‌ها متهم کرد. اما سؤال این است که فارغ از عرف جاری و شرح خدمات تیپ مهندسان مشاور سدسازی، آیا ممکن نبود روان‌آب‌های سیوند را به طرزی دیگر مهار کرد؟
یقین دارم که در پاسخ به این سؤال، مهندس مشاور و کارفرمای پروژه سیوند، نمی‌توانند به مطالعات انجام شده استناد و تکیه کنند و باید شعاع دید خود را می گسترانیدند تا دریابند که خرد تاریخی و جمعی مردمی که هزاران سال است در کنار رود پلوار۲ و یا حواشی شهرهای تاریخی استخر و پاسارگاد زیسته‌اند، پاسخ دیگری به آنها می‌داد و گزینه‌های دیگری پیش پایشان می‌نهاد. برای دستیابی به نتایج مهندسی استفاده از آن خرد تاریخی، ناگزیر از دره سیوند که دالانی به سوی تاریخ ایران زمین است، می‌گذریم و همراه رود پلوار (سیوند کنونی) به سوی استخر می‌رویم که یکی از ۳ شهر مهم ایران قدیم بوده و اردشیر بابکان از آن برخاسته است.
۲) نام قدیم رودخانه‌ای که اینک سیوند نامیده می‌شود, "پرو آب", "فرو آب" و "پلوار" بوده است که به معنای آب فراوان می‌باشد. در عصر هخامنشی این رودخانه "مدوس" خوانده می‌شد یعنی رود مادی. نگاه کنید به همان مرجع در دایره المعارف اسلامی آمده است که واژه استخر به معنای سخت و نیرومند است. هرچند سبب اطلاق این نام به یک منطقه خاص به درستی دانسته نیست، به گواه آثار به دست‌آمده از خرابه‌های استخر، امکان وجود استقراری در دوره عیلامی یعنی هزاره دوم پیش از میلاد در این منطقه بعید نیست. به نظر می‌رسد در زمان هخامنشیان نیز این منطقه بسیار آبادان بوده که در یک سوی آن پاسارگاد و در سوی دیگرش تخت جمشید را ساخته‌اند و داریوش بزرگ ۵ خاندان از مردم این منطقه را به کرکوک کنونی کوچانیده است تا آن ناحیه مهم سوق‌الجیشی را پاسداری کنند.
از این مختصر اطلاعات نقل‌شده می‌توان نتیجه گرفت که "استخر" فقط نام یک شهر نبوده بلکه نام ناحیه‌ای است بین آن دو شهر مهم تاریخی. همچنین می‌توان نتیجه گرفت که این ناحیه از دیرباز بارور و پرجمعیت بوده است، به حدی که حکومت بر این ناحیه، موجب اقتدار دولت ایران می‌شده است. این برداشت، با بررسی تاریخ منطقه فارس از اوائل ساسانی تا پایان دیلمی (اواخر قرن چهارم قمری) که با اوج‌گیری استخر و فروپاشی آن همزمانی دارد، تایید می‌شود.
با این مقدمه، قصد دارم آبادانی درازآهنگ این دالان تاریخی را با نحوه استفاده از روان‌آب‌های رود پلوار پیوند بزنم. پیوندگاه مورد ادعا، واژه کلیدی "استخر" است. به نظر واضح می‌رسد که اگر بتوانم نشان دهم بین این کلیدواژه با ‌آب از یک طرف، و بادوام و پایداری ثروت و شوکت مردم منطقه از طرف دیگر، رابطه‌ای منطقی وجود دارد، آنگاه می‌توان پذیرفت که کاربرد واژه استخر به معنای سخت و نیرومند، نتیجه عینی و مادی نحوه استفاده از روان‌آب‌های رود پلوار بوده که به همین واژه اما به معنایی دیگر، یعنی ساخت استخرهای متعدد برای ذخیره آب پیوند دارد. زبان‌شناسان می‌دانند که چندمعنایی واژه‌ها، غیرمنطقی نیست و شواهد فراوان دارد.
به نظر می‌رسد معنای اصلی و قدیمی استخر (صرف‌نظر از تغییرات صوتی واژه در طول تاریخ) همان است که هنوز هم متداول می‌باشد یعنی: مکان مطمئن برای تسکین و نگاهداشت آب روان. باید دانست که در فرهنگ ایرانی که سخت با "آب" آمیخته و به "آب" وابسته است، واژگان بسیاری به کار می‌رفته و می‌رود که ریشه در آب دارند. پیداکردن رابطه‌های واژه استخر با آب از منظر زبان‌شناسی، البته آسان نیست اما می‌توان حدس‌های قابل‌قبولی زد که شاید در مقابل تحقیقات زبان‌شناختی، تاب نقد بیاورند. به نظر من، رابطه‌های مورد نظر، واژه‌های هُرhor و شُر shor است که گاهی به صورت هـَر har و شـَر sher به کار رفته‌اند.
می‌توان نشان داد که واژه هـَر یا هُر، توصیفی است از روان‌آب پرحجم و کم‌صدا و شُر یا شـَر توصیفی است از روان‌آب پرصدا و پرشتاب. واژه نخستین، صورتی اهورایی دارد، زیرا آرام و متین و عظیم است و واژه دوم، صورتی اهریمنی دارد چون شتابناک و پرصدا و تشویش‌انگیز است. ترکیبات زیادی با هـَر و هُر داریم مانند "هور" که بعداً به خور" تبدیل شده است و در نام جاهایی که نزدیک آبهای بزرگ بوده‌اند، به کار رفته مانند خوربیابانک و هورالعظیم و خورموسی و غیره.
همچنین ترکیبات زیادی داریم با شُر و شـَر که "شُر شُر آب" و "شیر آب" از آن جمله است و در نام بعضی رودخانه‌ها نیز مانده است. مانند رودهای شمشیر و سیروان در اورامانات. شمشیر در اصل چم‌شیر بوده که "چم" به معنای رود است، سیروان نیز شروان و شیروان بوده به معنای مکان آب بزرگ و پرصدا، که شین به سین تغییر یافته است. از این ترکیب در نام رودخانه "سیردریا" (سیحون) نیز می‌توان سراغ گرفت که در اصل، "شردریا" بوده است به معنای آب فراوان پرشتاب و پرصدا. با این توضیح می‌توان حدس زد که استخر نیز مرکب از دو واژه "است" یا "ایست" و "هـَر" می‌باشد، این ترکیب به معنای روان‌آب کم‌صدا و آرام ایستاده و ساکن است.
از آنجا که شهر استخر در انتهای دالان تاریخ و جایی واقع است که رود پلوار به دشت مرودشت وارد می‌شود، طبعآً سرعت آب به کمترین میزان است و اطلاق هُر یا هـَر به آن، موجه می‌نماید. چرا که در گذشته، حجم روان‌آب نیز بیشتر از امروز بوده است.
به این ترتیب می‌توان پذیرفت که شهر استخر در نزدیکی سدی بنا شده است که آب را تسکین می‌داده و نگهداری می‌کرده است. این حدس را دایره‌المعارف بزرگ اسلامی تحکیم می‌کند آنجا که می‌گوید: "در آثار جغرافی‌نویسان مسلمان از قلعه بزرگ استخر، ساخته عهد ساسانیان سخن رفته.... این قلعه سخت مستحکم و کهن موسوم به "استخریار" یک فرسنگ وسعت داشته و آب‌انبارها در آن بوده است." همچنین آورده است: "گویند عضدالدوله دیلمی در آن سوی، بندی بست و آبگیری بزرگ با ساروج و سنگ و گچ برآورد و در میانه آن ستون‌هایی تعبیه نمود و آنجا را مسقف گردانید و بر بالای آن کوشکی عظیم برافراخت."
تا اینجا معلوم می‌شود که بین شهر استخر و نحوه‌استفاده از روان‌آب پلوار رابطه‌ای واقعی و استوار وجود داشته است. می‌ماند رابطه منطقه استخر و ثروت مردم آن، با استخر به عنوان شیوه‌ای به جهت استفاده از رودخانه پلوار. به نظر می‌رسد که همان روش نگاهداشت روان‌آب در نزدیکی شهر در جای‌جای دره تاریخی سیوند نیز متداول بوده و احتمالاً بین واژه سیوند و تعداد سدهایی که در این حدود ساخته شده است، رابطه‌ای دیده می‌شود. این نظر را باور اهالی و رای مهندس مسئول دفتر فنی پیمانکار تایید می‌کند که می‌گویند سیوند در اصل "سی‌بند" بوده است. تصور می‌کنم اگر بررسی بیشتری صورت گیرد،, روستای بزرگ سیوند در میانه این دره، در کنار یکی از آن بندهای تاریخی بنا شده است و با تحقیق بیشتر در نحوه توزیع آب روستاهای منطقه و بررسی مدارک و متون تاریخی، می‌توان جای بسیاری از این بندهای متعدد را پیدا کرد. البته امکان اینکه دقیقاً ۳۰ بند بر روی پلوار بسته باشند، اندک است. چرا که اعداد سی، چهل، هفتاد، صد و هزار، گاهی برای توصیف تعدد و تکثر و بزرگی به کار می‌رود و دقت شمارشی ندارد.
هرگاه نظری که ارائه شد درست باشد اید منجر به این نتیجه شود که تکثر و تعدد سدهای ساخته شده بر روی رود پلوار، موجب ثروتمندشدن مردم ناحیه بوده است. برای رسیدن به این نتیجه، علائم بسیاری را می‌توان نشانه رفت که همگی مؤید آنند که بدون بستن بندهای متعدد و پی‌درپی, نمی‌شده آب رودخانه را بر زمین‌های اطراف سوار کرد و طبعاً بدون این کار نمی‌شد زمین‌های بارور این دالان تاریخی را زیر کشت برد.
محکم‌ترین دلیل آن است که دره سیوند عرض زیادی ندارد و لذا آبرفت بستر فقط در حوالی مسیر رودخانه زیاد است. این امر می‌رساند که حفر قنات در عرض دره سیوند مفید منظور کشاورزی نمی‌شده است. چرا که در بالادست، ضخامت آبرفت به صفر می‌رسد و چون رودخانه زهاب زمین پیرامون را جمع‌آوری می‌کند. لذا حفر قنات به موازات رودخانه نیز سودمند و منطقی نبوده است پس تامین آب برای کشاورزی منحصر به بارندگی‌های فصلی و استفاده از روان‌آب رودخانه بوده است.
از آنجا که، عمق رودخانه در تمام طول دره، چندین متر پایین‌تر از سطح زمین در کناره‌های رودخانه است، امکان بستن بندهای متعدد و کم‌حجم فراهم می‌باشد زیرا شیب دره ملایم است. با این حساب, مهندسان آن روزگار دریافته بودند که هر بندی بر روی رودخانه، می‌تواند سطح وسیعی از اراضی پایین دست را زیر کشت مطمئن ببرد. اگر در طول دره، واقعاً ۳۰ بند احداث شده باشد، قاعدتاً هر بند برای کاشت ۲ کیلومتر از اراضی پیرامون رود یا پهنای ۲ الی ۳ کیلومتر، اختصاص یافته است یعنی هر بند، بین ۴۰۰ الی ۶۰۰ هکتار را زیر کشت برده است. با توجه به بارش نسبتاً زیاد منطقه که جنگل‌های پیرامون گواهی می‌دهد، می‌توان تصور کرد که برای کاشت هر هکتار به کمتر از ۵ هزار مترمکعب نیاز داشته است. یعنی کافی بود هر بند ۲ تا ۳ میلیون مترمکعب آب را ذخیره کند تا سرتاسر دره سیوند زیر کشت آبی برود. این اتفاقی ست که به احتمال زیاد به صورتی افتاده و ثروت مردم ناحیه را سبب شده است، زیرا آب مطمئن برای آن خاک خوب و شرایط جوی مناسب است که امکان برداشت منظم سالیانه را فراهم می‌سازد. تردیدی نیست که درآمد دائمی، به انباشت سرمایه منجر می‌شود که خود به اقتدار اقتصادی و سیاسی منطقه و حکومت آن می‌انجامد. به این ترتیب به پاسخ تاریخی برای برداشت مطمئن و مناسب از آب پلوار از طریق ساخت استخر می‌رسیم.
مختصر اینکه اگر این گزینه تجربه‌شده در تاریخ مورد بررسی قرار می‌گرفت یعنی به جای یک مخزن بزرگ، چند مخزن کوچک در طول رودخانه ایجاد می‌شد، احتمالاً مشکلات پدیدآمده منتفی بود و طرح بهره‌وری از سیوند ارزان تر تمام می‌شد. دلائل عمده این مدعا بدین شرح است.
اهل فن می‌دانند وقتی ساختگاه بر روی آبرفت قرار می‌گیرد، ایجاد پرده آب‌بند در زیر سد بسیار دشوار و پرخطر است و برای کاستن از هزینه و خطرات احتمالی، بایسته آن است که ارتفاع سد تقلیل یابد. با فرض اینکه تمام مسیر رودخانه آبرفت ضخیم است و بستر تنگی برای ساخت سدهای متعدد پیدا نشود، می، توان توصیه کرد که با کوتاه‌کردن ارتفاع سد بار وارده بر پیِ آبرفتی تقلیل یابد تا در نتیجه، احتمال نشست پی، کاهش داده شود (به ویژه احتمال نشست نامتقارن به حداقل). و از طرف دیگر، آبگذری از زیر سد کوتاه کمتر است زیرا فشار آب کاسته می‌شود، روشن است که این دو به کاهش هزینه اجرایی و خطرات احتمالی می‌انجامد.
خطر عمده در سدهای خاکی،, مربوط به گذر آب از تاج سد است که نتیجه کوچک‌بودن سرریز است. سرریز بسیار بزرگ سد سیوند برای اجتناب از چنین رویدادی طراحی شده است. توضیح اینکه چون بخش عمده سیلاب‌های رود پلوار نتیجه سرریزشدن آب از دریاچه "کافتد" واقع در ارتفاعات بالادست است، لذا محاسبات هیدرولوژیک مربوط به دبی سرریز, اعداد بزرگی را نشان می‌دهد.
طبعاً در چنین رودخانه سیلابی و پرخطری، بهتر آن است گزینه سدهایی متعدد اما کوتاه با بتن غلطکی اجرا شوند تا گذر آب از تاج، احتمال خطر و اجرای سد را منتفی کند. یادآور می‌شود امتیاز بزرگ سدهای بتن غلطکی آن است که مثل سایر سدهای بتنی، سرریز بر روی بدنه قرار می‌گیرد و برای زمین آبرفتی نیز با تمهیداتی قابل اجراست. سد تنظیمی احداث‌شده در پایاب سد عظیم کرخه که روی آبرفت قرار دارد، با بتن غلطکی اجرا گردیده و تاکنون مشکل عمده‌ای از آن گزارش نشده است. بنابراین امکان اجرای این نوع سد به تعداد لازم بر روی این رودخانه ملاحظات مهندسی وجود داشته است.
با توجه به اینکه هزینه سرریز سیوند، عمده‌ترین رقم است یقیناً گزینه پیشنهادشده برنده می‌شود زیرا سرریز در آنها هزینه‌ای نسبتاً کم دارد.
حقیقت این است که بخش ارزنده‌ای از میراث فرهنگی کشور در مخزن سد سیوند دفن خواهد شد و به هر حال نگرانی برای تاثیرات نامطلوب دریاچه بر مجموعه پاسارگاد، از میان نخواهد رفت. هرگاه نخستین سد از مجموعه پیشنهادی در همین ساختگاه اما با کاهش ارتفاع اجرا می‌شد، نه آن میراث گران‌بها نابود می‌شد و نه این نگرانی‌ها موجبیت می‌یافت. چرا که سطح دریاچه تا میزان مطلوب و مورد نظر کاسته می‌شد. قاعدتاً برای نگهداری بقیه روان‌آب و تنظیم آن، چند سد دیگر در پایین‌دست ساختگاه کنونی احداث می‌شد.
بهره‌برداری از سدهای متعدد، طبعاً گران‌تر از بهره‌برداری از یک سد بزرگ است زیرا سازه‌های آبگیر و کانال‌های انتقال متعدد لازم دارند. مقایسه هزینه‌های انتقال آب در هر دو گزینه، کاری است که مهندس مشاور باید با دقت صورت دهد. اما به نظر می‌‌سد که با سودمندی‌های دیگر گزینه پیشنهادی این اختلاف هزینه (اگر اصلاً وجود داشته باشد)، باعث نمی‌شود که گزینه اجرا شده برنده شود.
نتیجه از این نقد کارشناسانه که به استناد اطلاعات ارائه شده و بررسی مقدماتی خرد تاریخی ایرانیان در این خطه موضوع صورت گرفت، نمی‌توان به قضاوت قطعی رسید. اما می‌توان توصیه کرد که اگر مهندس مشاور و کارفرما حقیقتی در این نقادی می‌بینند، دور از تعصب‌ورزی‌های متعارف در طرح‌های عمرانی، آن را تحت بررسی قرار دهند و اگر نیاز باشد، از دیدگاه نگارنده نیز بهره بگیرند. هدف از این نوشتار،, "هواکردن" طرح سیوند نیست. نشان‌دادن نگاهی از دیگر سوست با این قصد که وزارت نیرو،, یک بار دیگر شرح خدمات مهندسان مشاور سدسازی را بازنگری کند و طرز نگریستن به پروژه‌های پرهزینه و پرتاثیری چون سدسازی را فارغ از تعجیلات ناموجه معمول تغییر دهد و اصلاح نماید و یعنی از مشاوران بخواهد که دیدگاه‌های تاریخی بهره‌وری از رودخانه‌ها را نیز مورد توجه قرار دهند و با کارشناسان علاقه‌مند و مردم مطلع محل به گفت‌وگو و تبادل نظر بنشینند، باشد که بار دیگر موضوعی پیچیده چون احداث سد سیوند، با هزینه‌ای چنین گزاف و مشکلاتی بسیار روی دست دولت اسلامی نماند.

مهدی فریور

منبع : مجله صنعت حمل و نقل