لبنان و حزب الله

اگرچه حزب الله لبنان به عنوان یك جنبش در قالب مقاومت تمام ویژگی های یك دولت را ندارد ولی نفوذ سیاسی، ایدئولوژیك، فرهنگی و اجتماعی این جریان شیعی در كل جامعه لبنان و همچنین تاثیر تصمیمات این حزب بر روی تصمیمات سیاسی و حتی راهبردی دولت ملی لبنان، حزب الله را در معادلات سیاسی منطقه خاورمیانه به مثابه یك دولت تبدیل ساخته است. امروز سیدحسن نصرالله در اذهان ملت عرب به مثابه جمال عبدالناصر دوم خطور كرده است ولی این یك خطای بزرگ محسوب می شود چرا كه اقدامات سیدحسن نصرالله در قالب آموزه های جهان اسلام و دفاع از ملیت، دولت و مردم لبنان خلاصه می شود. روابط دیپلماتیك ایران و حزب الله در اوایل سال های انقلاب اسلامی با نیرومندترین جریان سیاسی كشور لبنان آغاز شد.بروز انقلاب اسلامی در ایران و گسترش نفوذ این انقلاب در بین یك میلیون مسلمان شیعه كه بیش از یك سوم جمعیت لبنان را تشكیل می دهند، آرایش نیروها را در لبنان از سال ۱۹۸۲ به این سو با تلاش مضاعفی تغییر داده است. این تلاش ها زمانی گسترده شد كه لبنان دچار جنگ داخلی بود. یعنی ما شاهد فروپاشی اقتصاد، سرخوردگی از میانه روی سیاسی و بی اعتبار شدن آن و افزایش سطح عمومی انتظارات بودیم.
برای شمار زیادی از مسلمانان شیعه و هم كیشان سنی آنها، اسلام هم جایگزین منحصر به فرد و بدیلی انسانی برای نظام فرسوده و سال های طولانی قتل و خونریزی محسوب می شد. تاریخ تشیع در لبنان ریشه در تاریخ پیوندهای جبل عامل، بعلبك و دره بقاع با حوزه های دینی در ایران و عراق داشته است. ریشه های جنبش حزب الله و در كل جریان سیاسی شیعه در لبنان به جز ایران به عراق و حوزه نجف می رسد. از نظر تاریخی شهر مقدس نجف محل آموزش روحانیون شیعه و مركز علوم اسلامی بوده است. در نجف روحانیون جوان با آیت العظمی محسن حكیم، آیت الله محمدباقر صدر پسرعموی امام موسی صدر و امام خمینیره كه بیشتر دوران تبعید خویش ۱۹۸۷ ۱۹۶۵ را در آنجا گذرانیدند در تماس بودند.امام موسی صدر با محمدمهدی شمس الدین نایب رئیس سابق مجلس اعلای شیعیان لبنان و علامه محمدحسین فضل الله كه نوشته ها و سخنرانی هایش چارچوب عقیدتی را برای حزب الله فراهم كرد، در دهه ۶۰ میلادی حضور سیاسی پررنگی ایفا كردند.
همچنین علامه ابراهیم امین، سیدعباس موسوی، سیدحسن نصرالله، صبحی طفیلی و راغب حرب ترور سال ۱۹۸۴ از رهبران شاخص حزب الله در دهه ۷۰ میلادی در نجف درس می خوانند.۱ حضور امام موسی صدر در مناطق شیعه نشین لبنان در دهه ۶۰ به بعد و تشكیل «الحركه المحروفین اللبنانیه» امل نقطه عطف حركت شیعی محسوب می شود. ازهم گسیختگی نظام عمومی لبنان در سال ۱۹۷۶ ۱۹۷۵ و تجزیه لبنان، حضور پررنگ ساف در جنوب لبنان و همچنین نیروهای چپ گرای لبنانی و نیروهای «سعد حداد» باعث حمله گسترده اسرائیل در ماه مارس ۱۹۷۸ و اولین حمله و تجاوز زمینی به بیروت شد كه این حمله عملیات «اللیطانی» نام گرفت. این تحرك اسرائیل باعث نارضایتی و آرایش شیعیان در مقابل اسرائیل شد. در این اوضاع و احوال دو حادثه بسیار مهم اتفاق افتاد كه سرنوشت شیعیان را به شدت تحت تاثیر قرار داد. ناپدید شدن امام موسی صدر و دوم پیروزی انقلاب اسلامی در ایران.
به دنبال ناپدید شدن امام موسی صدر مسئله زعامت و رهبری شیعیان لبنان مطرح شد كه انقلاب اسلامی ایران توانست این خلٲ را جبران كند. یك نفر از مقامات ارشد امل مشخصا در ایران یعنی مصطفی چمران با استفاده از موقعیت سیاسی خویش توجهات انقلاب اسلامی را به جنبش شیعی لبنان جلب كردند. همچنین ارتباط نزدیك روحانیون شیعه لبنان به امام خمینیره در نجف و استقبال آنها از انقلاب اسلامی ایران موجب تقویت روابط لبنانی ها و انقلاب جوان در ایران شد. این حوادث تاریخی و تجاوز اسرائیل عملا راه را برای ایجاد مقاومت اسلامی در لبنان آماده ساخت. بعد از امام موسی صدر و حسن الحسینی، نبیه بری به عنوان رئیس تشكیلات این جنبش ۱۹۸۰ ۱۳۵۹ انتخاب شد. در همان سال میان جنبش امل و ساف اختلاف به وجود آمد چرا كه این حزب بر ملی گرایی و مصلحت گرایی و بر لبنان واحد تاكید داشت ولی اندیشه ای كه بعدها به حزب الله مبدل شد بر حمایت از آرمان فلسطین و اندیشه اسلامی تاكید داشت.
در ابتدای اشغال، اسرائیلی ها طرح مشخصی در قبال شیعیان جنوب لبنان نداشتند و آنها تمام تلاش خود را مصروف اخراج فلسطینیان و انتخاب یك رئیس جمهور مارونی طرفدار اسرائیل كردند، در مقابل اسرائیلی ها با حمایت از نیروهای سعد حداد در جنوب موجبات نارضایتی شیعیان را فراهم آوردند. این نارضایتی به تدریج گسترش یافت تا سرانجام به موضع خصمانه علیه اشغالگری اسرائیل و گسترش مواضع رادیكال در میان شیعیان منجر شد. هنگامی كه رویارویی میان لبنان و ارتش اسرائیل به یك واقعیت انكارناپذیر تبدیل شد، توان طرفداران طایفه شیعه لبنان اوج گرفت كه نتایجی را در پی داشت خروج شیعیان از حالت ركود، خمودی، بدبینی، یٲس و حاشیه نشینی و تبدیل آنان به یك جامعه انقلابی، رزمنده كه به دستیابی حقوق آرمان گرایانه و اصول گرایانه خود اصرار و پایبندی فراوان داشتند. بدین ترتیب ادامه جنگ داخلی و اشغال لبنان توسط اسرائیل، فقدان حاكمیت مركزی و بی ثباتی منجر به تكمیل روند سیاسی شدن طایفه شیعه لبنان شد و این طایفه را از حاشیه به متن معادلات سیاسی منتقل كرد. سیاسی شدن لبنان محیط را برای پیدایش و رشد گرایش های انقلابی در قالب گفتمان مقاومت فراهم كرد.
در چنین شرایطی بود كه جنبش حزب الله متولد شد. به دنبال طرح فیلیپ حبیب نماینده ریگان برای میانجیگری در بحران لبنان كه طرح خود را مبنی بر آتش بس و خروج مبارزان فلسطینی از لبنان در سیزده مرحله از ۲۱ اوت تا سه سپتامبر ۱۹۸۱ ارائه كرد و حضور نبیه بری در این طرح به نام هیات نجات ملی موجب انشعاب در جنبش امل و تشكیل حزب الله شد. امل اسلامی به وسیله ابوهشام تشكیل شد.در نیمه اول خرداد سال ۱۳۶۱ تهران میزبان كنفرانس نهضت های آزادی بخش بود كه شخصیت هایی از لبنان در آن حضور یافتند. در این اجلاس شركت كنندگان لبنانی خواستار كمك فوری ایران به مردم لبنان شدند. هیات نظامی ایران به ریاست سرهنگ سلیمی وزیر دفاع ایران و محسن رضایی فرمانده وقت سپاه پاسداران و سرهنگ صیاد شیرازی فرمانده وقت نیروی زمینی ارتش ایران در سوریه با حافظ اسد دیدار كردند كه به امضای توافقنامه میان ایران و سوریه در مقابل تهدیدات اسرائیل و كمك به مردم لبنان منجر شد. سوریه با نزدیك شدن به ایران، عامل جدیدی را برای فشار و تهدید علیه همه دشمنان منطقه ای خود از قبیل اسرائیل و عراق كسب كرد و توازن نظامی را كه بعد از امضای كمپ دیوید به ضرر سوریه برهم خورده بود بار دیگر برقرار ساخت.۲●روابط بین فرهنگی ایران با جنوب لبنان
هویت مشترك شیعی و وقوع انقلاب اسلامی ایران بستر آشنایی و علاقه مردم جنوب لبنان به تحولات ایران را آماده ساخت. رسوخ اندیشه های انقلابی و اسلامی به جنوب باعث تغییرات وسیع فرهنگی در آن منطقه شد. مثلا زنان چادر مشكی به سر می كردند، پلاكاردها و تصاویر امام خمینیره در كوچه ها و خیابان ها نصب شد، نوشابه های الكلی از مغازه ها دور ریخته شد كه این خود گرایش های مردم جنوب در قالب یك روابط بین فرهنگی ایران و جنوب لبنان را به تصویر می كشید. این نوع رهیافت مردم جنوب و تقویت گفتمان مقاومت در میان جوانان شیعه، همزمان با گسترش عملیات مقاومت علیه اشغالگران توسط شورای لبنان اسلام گراهای شیعه موجب تسهیل تشكیل حزب الله شد. شورای لبنان در ماه مه ۱۹۸۲ ۱۳۶۱ تصمیم گرفت نام ثابتی را برای نیرو و تشكیلات خود انتخاب و بیانیه های خود را با آن نام صادر كند. لذا حزب الله را كه ریشه ای قرآنی دارد، برگزیدند و دفتر سیاسی حزب نشریه هفتگی العهد را ایجاد كردند. اولین رویارویی حزب الله با دولت لبنان در مارس ۱۹۸۳ در نزدیكی بعلبك روی داد. چرا كه حزب الله امین جمیل رئیس جمهور لبنان را آمریكایی و حامی اسرائیل می دانست. برنامه ریزی اسرائیل برای انضمام جنوب لبنان به اسرائیل و ایجاد كمربند امنیتی كه طی موافقتنامه ۱۷ مه ۱۹۸۲ با حمایت آمریكا و اسرائیل برای تثبیت حكومت امین جمیل و مشروعیت بخشیدن به اشغال جنوب لبنان بود باعث واكنش تند حزب الله شد. همچنین نگرانی سوریه را به شدت افزایش داد كه این رویكرد و جریان باعث تقویت محور سوریه و حزب الله شد. تلاش این محور و حركت نظامی حزب الله باعث خروج نیروهای چندملیتی كه برای آتش بس به لبنان آمده بودند، شد.۳
●هژمونی شیعی در جنوب
پس از اعلام موجودیت مقاومت اسلامی رزمندگان حزب الله در اواخر سال ۱۹۸۴ به طور آشكار در بیروت حضور یافتند. ولی باز هم رهبران و تشكیلات سیاسی آنان اطلاع چندانی از استراتژی كلی حزب منتشر نساختند. سرانجام همزمان با شروع عقب نشینی اسرائیل از شهر صیدا، حزب الله در یك گردهمایی در ۱۶ فوریه ۱۹۸۵ ۱۳۶۴ با صدور یك نامه سرگشاده خصوصیات و استراتژی و اهداف ایدئولوژیك خود را برای اولین بار اعلام كرد. با ظهور مقاومت اسلامی رهبران حزب از بقاع بیرون آمدند و شورای رهبری در ضاحیه حومه بیروت برای نزدیكی به مركز مهم سیاسی پایتخت و اشراف بر مناطق جنگی مستقر شدند. در این هنگام نوعی تغییر معادلات در خاورمیانه رقم خورد و لبنان و سوریه محلی برای توازن سیاسی و استراتژیكی ایران برای رفع و كاستن از محذورات خود در جنگ با عراق و حمایت كشورهای عربی از بغداد شد.مقام های ایرانی در سال ۱۹۸۸ كه جنگ خونینی میان امل و حزب الله در ضاحیه درگرفت اختلافی كه به دلیل آوارگان فلسطینی و ربوده شدن سرهنگ آمریكایی هیگنز بود وارد عمل شدند و توانستند با دیپلماسی خود به این بحران خاتمه داده و توافقنامه دمشق۱ و دمشق۲ را میان طرفین به امضا برسانند. سوریه نیز اگرچه متحد سنتی امل بود ولی بعد از این جریان از حزب الله حمایت كرد و خود را بیش از پیش به ایران نزدیك ساخت.۴
سیاست سنتی سوریه در لبنان این بود كه از اهرم های فشار در چارچوب توازن استراتژیك خود در قبال اسرائیل بهره جوید. حزب الله لبنان به یك جنبش تمام عیار و یك بازیگر سیاسی لبنان تبدیل شد و رهبران این جنبش صراحتا از ایران در قبال عراق حمایت و رژیم صدام و حاكمان عرب را سرزنش و محكوم كردند. حضور ۱۴ گروه لبنانی و فلسطینی در كنفرانس تهران در ژوئیه ۱۹۸۹ پایان جنگ ایران و عراق با پیمان طائف در عربستان كه از سوی آمریكا برگزار شد، نوعی مخالفت تهران با مفاد آن پیمان را در پی داشت و به همین سبب حزب الله از پذیرش توافق های طائف رویگردان شد. تهران و حزب الله هر دو مخالف هرگونه مذاكرات عربی اسرائیلی مانند كنفرانس صلح مادرید ۱۹۹۱، اسلو ۱۹۹۳ و كمپ دیوید ۲، قاهره، شرم الشیخ و نقشه راه هستند. آنان این مذاكرات را ناعادلانه و تضییع حقوق فلسطینیان می دانند. عقب نشینی اسرائیل در مه ۲۰۰۰ سنگ تمام عیار سیاسی و جهش استراتژیك حزب الله در لبنان و حتی خاورمیانه بود. بدین ترتیب ایجاد این هژمونی سیاسی شیعی در جنوب منجر به پیروزی حزب الله در پارلمان و كابینه دولت شد. صدور قطعنامه ۱۵۵۹ و متعاقب آن ترور رفیق حریری نخست وزیر لبنان در ژانویه ۲۰۰۵ و سناریوهای پیش روی آن تا حد زیادی باعث چالش های عدیده ای برای حزب الله شد و آن خروج نیروهای سوری از جنوب لبنان و تهدید به خلع سلاح حزب الله در پی قطعنامه ۱۶۶۳ بود. ایران همواره از حضور نیروهای سوری و حزب الله به عنوان نیروهای بازدارنده در مقابل تجاوزات اسرائیل حمایت كرده و اتهام سوریه در دست داشتن در قتل رفیق حریری را نوعی طرح آمریكایی برای به استیصال كشاندن دمشق در خاورمیانه ارزیابی می كند.
●تهاجم جدید اسرائیل به لبنان و تغییر معادلات در خاورمیانه بزرگ
تهاجم جدید اسرائیل به لبنان و مقاومت حزب الله و حمایت های معنوی ایران از این مقاومت و هشدار ایران به هرگونه تجاوز احتمالی اسرائیل به سوریه، روند جدیدی را برای بازی سیاسی خاورمیانه رقم زد.
هدف قرار گرفتن شهرهای اسرائیل از جمله حیفا و انهدام ناو جنگی فوق مدرن اسرائیل در سواحل لبنان و همچنین تاكتیك های نظامی پیچیده حزب الله در مثلث مارون الراس، بنت جبیل و عیترون در جنگ زمینی و عقب نشینی نیروهای اسرائیل از خاك لبنان نشان دهنده تغییر معادلات سیاسی در خاورمیانه است. جنبش حزب الله كه بعد از ترور رفیق حریری زیر فشار خلع سلاح قرار داشت با این تهاجم ابزار كار آمریكا و اسرائیل را تا حد زیادی ناكارآمد ساخته و بار دیگر نقش خود را به عنوان یك هژمون سیاسی شیعی و تنها نیروی دفاع از لبنان به نمایش گذاشت. حمایت سعد الحریری رئیس فراكسیون المستقبل فراكسیون اكثریت، فواد سنیوره نخست وزیر، امیل لحود رئیس جمهور، ولید جنبلاط رئیس دروزی های لبنان و میشل عون رهبر مسیحیان ملی گرا و افكار عمومی لبنان از نیروهای مقاومت نوعی اراده سیاسی در لبنان را برای محوریت حزب الله نشان می دهد. غیر از الگو قرار گرفتن حزب الله برای جنبش حماس در فلسطین، چندین فاكتور دیگر برای این رخداد قابل ذكر است: ۱ ادامه مقاومت یا پیروزی حزب الله تا حد زیادی تهدیدهای اسرائیل به عنوان ارتش اسطوره ای را خنثی كرد. ۲ نقش كشورهای عربی خصوصا عربستان سعودی حمایت از فراكسیون المستقبل و مصر را در تحولات خاورمیانه تا كوتاه مدت تقلیل داده و چه بسا افكار عمومی این كشورها، دولت های حاكم را به چالش بكشانند. ۳ نفوذ تاریخی سوریه در لبنان بار دیگر با توجه به برقراری هرگونه آتش بس، دوباره احیا خواهد شد. ۴ یك برتری راهبردی و محوریت نقش ایران در مسائل خاورمیانه دور از ذهن نیست. ۵ ایفای یك نقش سازنده توسط ایران نزد اروپاییان خصوصا فرانسه برای خاتمه بحران كنونی. ۶ كاهش نفوذ آمریكا در حل بحران های خاورمیانه با توجه به مسئله عراق. در پایان با توجه به همسویی مشترك ایران و حزب الله در امور منطقه و پیوستن سوریه به این محور به نظر می رسد با تهاجم اخیر روند معادلات جاری و ساری خاورمیانه تغییر كند و از نقش اسرائیل برای صلح بان خاورمیانه به شدت كاسته و روند صلح خاورمیانه با یك بن بست واقعی سیاسی مواجه شود.

نبی الله ابراهیمی

پی نوشت ها:
۱ جان ال. اسپوزیتو، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، مترجم دكتر محسن شانه چی، مركز بازشناسی اسلام و ایران، تهران سال ۱۳۸۲، صص ۱۳۱ ۱۲۹.
۲ مسعود اسداللهی، از مقاومت تا پیروزی، نشر موسسه مطالعات و تحقیقات اندیشه سازان نور، ۱۳۷۹ ، ۴۰ ، ۴۱، ۴۳ ، ۴۹ و ۵۰.
۳-Augustus Richard Norton, Amaland the sbia: Struyyle for the soul of leban on Austin: University of Texas press۱۹۸۷
۴ مسعود اسداللهی، منبع پیشین. صص ۹۵ ۹۳

منبع : روزنامه شرق