بزرگی میرزاکوچک‌خان

۱. در دنیای متجددی كه تسامح به ژست روشنفكری و شعار رایج سیاستمداران بدل شده، تعقیب منطقی اصول و ارزشهای عقیدتی و ملی به‌ویژه آن‌گاه كه منافع غرب و وابستگانش را به مخاطره اندازد، مذموم و ناپسند شمرده می‌شود. تسلیم، عقب‌نشینی، گفت‌وگوی یك‌سویه و فروش یا معاوضه اصول و ارزشها به قیمت ناچیز یا معاوضه با امتیازات بی‌ارزش، عمق و ماهیت تسامحی است كه همواره كشورهای اسلامی از سوی غرب و یا سْست‌عنصران داخلی به آن توصیه می‌شوند.
آنچه بعضا در این میان به مدد می‌رسد، مجاهدت انسانهایی است كه ضمن برخورداری از ایمان، خودباوری و هوشیاری، با ازخودگذشتگی و شجاعت، فریب زیور و ابهت پوشالی استبداد و استعمار را نمی‌خورند و با اصرار و پافشاری بر هویت و ارزشهای ملی و دینی خود، در مقابل تمام دنیای دشمن می‌ایستند.
تجربه تاریخ گواه بر این قاعده است كه یك گام عقب‌نشینی، به صدگام عقب‌رفتن ‌منجرمی‌شود تا آنجا كه دیگر عقبه‌ای برای عقب‌نشینی باقی نمی‌ماند. این در حالی است كه ایستادگی و مقاومت یعنی تنها راه مقابله و احقاق حقوق و شكستن ابهت دشمن. چراكه ایستادگی دنیاگرایان تنها در محدوده منافع دنیوی آنها مفهوم می‌یابد. آنچه نباید از نظرها دوربماند، ضرورت صبر در مقاومت است. این توقع كه مقاومت با آثار و نتایج فوری و كاملا محسوس همراه باشد از فلسفه مقاومت فاصله دارد. هرچند هرلحظه از مقاومت به معنی ازدست‌ندادن آن چیزهایی است كه معمولا در عقب‌نشینی چندین‌ برابر آن برای همیشه از دست می‌رود.
ملت ایران، در طول تاریخ همواره بر این اصل اذعان داشته كه از حقوق و استقلال خود به هیچ بهایی عبور نخواهد كرد و هیچ‌گونه تهدید و یا ارعابی نمی‌تواند ملت را از دست‌یابی به حقوق ملی منصرف نماید. بدیهی است، هیچ گروه یا جناحی هیچگاه نمایندگی ملت ایران را برای كمرنگ یا سلب حقوق و استقلال كشور نداشته و هرگونه توافقی در این زمینه در هر مقطع تاریخی، از نظر ملت ایران از اساس باطل و فاقد ضمانت اجرایی است.
۲. در آستانه هشتادوسومین سالگشت شهادت میرزاكوچك‌خان قرارگرفته‌ایم. حركت آزادیخواهانه روحانی مجاهد و نستوه، میرزاكوچك‌خان جنگلی، كه بین سالهای ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۰ هجری شمسی در گیلان رخ داد، بی‌گمان از رویدادهای مهم و تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران قلمداد می‌شود. این نهضت در فضایی اتفاق افتاد كه كشورمان با حوادث پیچیده داخلی و جهانی مواجه بود. انقلاب مشروطه و آخرین تكاپوی حكومت فاسد قاجار بر سر قدرت، سرانجام تلخ مشروطه و ظهور تدریجی دیكتاتور پهلوی، جنگ جهانی اول، پیروزی بزرگترین نظام ماركسیستی در همسایگی ایران، و گسترش تفرقه و سردرگمی در جهان اسلام، از جمله مسائلی است كه بدون توجه به آن، امكان تحلیل فعالیت هفت‌ساله نهضت جنگل دشوار می‌نماید.
در همین برهه، كشورمان از شمال و جنوب و مركز در معرض تاخت‌وتاز و دخالت گسترده بیگانگان به‌ویژه روسها و انگلیسیها قرار داشت. بوی متعفن خیانت به وطن و دین از هر سو به مشام می‌رسید. فریادها در گلو خفه شده و قلم‌ در دستها شكسته، استعمار به عمق كشور تجاوز كرده و به‌هیچ عنوان قصد خروج نداشت. سرمایه‌های ملی كشور به‌صورت‌گسترده غارت شده و جان، مال و ناموس ملت از سوی حكومت در مقابل بیگانگان حراج شده بود. روشنفكرنمایان‌غربگرا كه انگیزه و شجاعت مقابله با خودكامگی حكومت را ندارند، بر طبل بیگانه كوبیده و دیگ پلوی روس و انگلیس را هم‌می‌زدند. دراین‌میان جز روحانیت هیچ‌كس قدرت بسیج و روشنگری عمومی و ایستادگی در برابر حكومت وابسته و بیگانه متجاوز را نداشت. در چنین موقعیتی نهضت جنگل با برخورداری از پشتوانه دینی، تاسیس می‌شود تا اوضاع كشور را به نفع ملت ایران متحول كند. در مرامنامه نهضت جنگل آمده است: «ما قبل‌ازهرچیز طرفدار استقلال مملكت ایرانیم. استقلالی به تمام معنی كلمه یعنی بدون اندك مداخله هیچ دولت اجنبی، اصلاحات اساسی مملكت و رفع فساد تشكیلات دولتی كه هرچه بر سر ایران آمده از فساد تشكیلات است. ما طرفدار یگانگی عموم مسلمانانیم. این است نظریات ما كه تمام ایرانیان را دعوت به‌ هم‌صدایی كرده خواستار مساعدتیم . . .»
چنانچه قابل ملاحظه است، فارغ از امكان تاملات گسترده درباره برخی مواضع این نهضت، ذهن روشن و به روز رهبری نهضت به‌ویژه شخص میرزا كاملا هویدا است. در قسمتی دیگر از مرامنامه مزبور، نهضت جنگل دغدغه‌های خود را برای مبارزه چنین بیان داشته است. «آسایش عمومی و نجات طبقات زحمتكش ممكن نیست مگر به تحصیل آزادی حقیقی و تساوی افراد انسانی بدون فرق نژاد و مذهب در اصول زندگانی و حاكمیت اكثریت به واسطه منتخبین ملت.» البته این بیان، هرگز به مفهوم غیرقابل نقد بودن اندیشه نهضت نیست ولی، در فضایی‌كه ترسیم شد، اتخاذ چنین رویكردی برای حفظ كیان اسلام و ایران ضروری به نظر می‌رسید.
نهضت جنگل از آغاز تا پایان فعالیت خود با دو دسته از عناصر مواجه بود، كه به رغم همكاریهای درون‌نهضتی، از جهت تفكر و مشی عملی فاصله زیادی بین دو دسته مزبور وجود داشت. یك‌دسته عناصر دلسوز و خالص و مومن بودند و دسته‌ای دیگر عناصر خائن و منافق كه برخی ناكامی‌های نهضت به دلیل عملكرد این عناصر معلوم‌الحال قابل بررسی است.
همچنین ظهور اولین نظام كمونیستی جهان در همسایگی ایران و خلط برخی اهداف نهضت با كمونیستها از جمله مسائلی است كه ذهن پژوهشگران را به خود جلب نموده است. بااین‌وجود هرچند میرزا در نقطه‌ای از آغاز فعالیتهای حزب كمونیست، وجود برخی اشتراكات ظاهری را برای شكل‌گیری همكاری و تعامل مفید تشخیص می‌دهد ولی پس از آشكارشدن عمق افكار و اهداف حزب، ضمن خروج اعتراض‌گونه از حلقه آنها در رشت، به افشای ماهیت آنها می‌پردازد، چنانكه در جایی خطاب به آنها می‌گوید: «عقاید شما و عملیات شما از زهركشنده، كشنده‌تر است.»
به‌هرحال، در این نوشته، امكان طرح و بررسی تفصیلی این مسائل وجود ندارد و تفصیل این مباحث را به مقالات و پژوهشهای محققان ارجاع می‌دهیم؛ ولی آنچه در پایان باید به آن تاكید شود، عدم امكان نادیده‌انگاشتن جایگاه حركت جنگل در تاریخ معاصر و تاثیرات عمیقی است كه این نهضت در آینده ایران و به‌ویژه انقلاب اسلامی بر جای گذاشت.

منبع : ماهنامه زمانه