ضرورت اجماع جهانی مبتنی بر منطق

بطور كلی پادمان به مجموعه اقداماتی اطلاق می شود كه هدف آن نظارت بر كاربرد و مصرف مواد هسته ای ویژه و جلوگیری از انحراف آن به سوی مقاصد غیر صلح جویانه می باشد. البته باید یادآور شد كه با تصویب معاهده NPT در سال ۱۹۶۸ توسط IAEA(۲) دستورالعمل ها و روش های نظارت پادمان قانونمند و گسترده تر شد. مجموعه اقدامات پادمان شامل انجام بازرسیهای دوره ای از نیروگاهها و مؤسسات هسته ای جهت كنترل مقدار سوخت و پسماند ناشی از آن، نظارت بر ورود و خروج مواد هسته ای ویژه یا دستگاههایی كه حاوی مواد چشمه می باشند و اعلام مقادیر آن از طرف كشورهای صادر كننده و وارد كننده به آژانس، اظهار شرح فعالیت و موجودی مواد هسته ای مؤسسات كشورهای طرف قرارداد با آژانس و ... می باشد. در حال حاضر حدود ۱۹۲ كشور عضو پیمان منع گسترش سلاحهای هسته ای (NPT) بوده و IAEA با اكثر كشورهای جهان موافقت نامه های پادمانی دارد كه براساس این موافقت نامه ها، كشورهای عضو موظف به ایجاد پادمان های ملتی جهت نظارت بر مواد هسته ای می باشند. باید یادآوری شود كه هنوز NPT جنبه جهان شمولی ندارد زیرا بعضی از كشورها از جمله پاكستان، هند و اسرائیل و كوبا عضو آن نبوده و این موضوع از دلایل اعتراض برخی كشورها به پیمان NPT می باشد. البته آژانس باید به این سؤال هم پاسخ صریح بدهد كه چرا قدرتهای بزرگ این حق تبعیض را در پیمان NPT برای خود به عنوان كشورهای دارنده سلاح هسته ای مجاز شمرده و به رسمیت شناخته اند. البته در دهه آخر قرن بیستم پیمان منع جامعه آزمایشات هسته ای (CTBT) (۳)توسط كنفرانس خلع سلاح هسته ای پایه ریزی شد كه عدم گسترش سلاحهای هسته ای را وارد حیطه جدیدی نمود. این پیمان هر نوع آزمایش هسته ای را حتی توسط پنج كشور دارنده سلاح هسته ای منع می كند. البته هنوز این پیمان در مراحل ابتدایی است و چالش ها در درون آن ادامه دارد. بطور كلی باید گفت كه دو پیمان NPT و CTBT هسته اصلی رژیم عدم گسترش را تشكیل می دهند. روند مذاكرات كنفرانس خلع سلاح نیز بسیار كند بوده و تمایلات و خواسته های قدرتهای بزرگ در شكل گیری روند مذاكرات مؤثر می باشد. بهرحال چالشهای بزرگی پیش روی CTBT وجود دارد و باید دید كه آیا در آستانه قرن بیست و یكم جامعه جهانی به این چالشها پاسخی درخور و شایسته خواهد داد یا نه. جهت اطلاع باید عرض شود كه استرلینگ كول (sterling Cole) به عنوان اولین مدیر كل IAEA یك حمایت كننده قوی جهت تأسیس پادمان آژانس بود و در این راه تلاش زیادی نمود. از مواد اساسی پیمان NPT یكی اینست كه هر یك از دول طرف این پیمان كه مجهز به سلاح های هسته ای است متعهد می شود از واگذاری مستقیم یا غیرمستقیم سلاحهای هسته ای یا سایر ادوات انفجاری هسته ای به كشورهای فاقد سلاح هسته ای خودداری نموده و كمك، تشویق و یا ایجاد انگیزه برای این كشورها جهت تولید جنگ افزارهای هسته ای و یا كسب این گونه تسلیحات از راههای دیگر را ننمایند. دیگر اینكه كشورهای فاقد سلاحهای هسته ای نیز تعهد می كنند كه از دریافت سلاحهای هسته ای یا سایر ادوات انفجاری هسته ای از هر انتقال دهنده ای بطور مستقیم و یا غیرمستقیم و یا كسب این گونه ادوات هسته ای و تولید آنها به هر طریق خودداری ورزند.
كشورهای غربی با بهانه گیریهای مختلف سعی دارند مانع توسعه فن آوری هسته ای حتی برای مصارف صلح آمیز شوند. اگر چه آژانس در نقش یك ناظر بین المللی جهت عدم گسترش ،موفق عمل نموده و از گسترش افقی به كشورهای فاقد سلاح هسته ای جلوگیری نموده است اما در مورد تبعیض های انجام گرفته و یا در حال انجام موفقیت چشم گیری نداشته است .لازم به ذكر می باشد كه طبق ماده ۶ این پیمان (NPT) لزوم پایان بخشیدن به مسابقات تسلیحاتی و انعقاد یك معاهده خلع سلاح عمومی كه شامل خلع سلاح هسته ای نیز می باشد بحث می كند ولی در عمل كشورهای هسته ای خود را متعهد ندانسته و نتیجه ای در خور توجه نداشته است. بنابراین این پیمان دارای نقص های بسیاری است. بطور كلی در مورد اهداف پادمان آژانس می توان به این موارد اشاره داشت: حصول اطمینان از عدم تخلف _ كشف تخلف و بازدارندگی _ تحریم ها. در واقع IAEA به عنوان متولی امر پادمان دارای قدرت اجرایی در خصوص اجبار به متابعت كشورها نمی باشد. قدرت آژانس فقط در حیطه بررسی این موضوع است كه آیا كشوری تعهدات مربوط به پادمان را انجام داده یا نه؟ در صورتی كه IAEA متوجه شد كه كشور عضو براساس موافقت نامه پادمان به تعهد خود عمل نمی كند، می تواند تحریم هایی را بكار گیرد و تنها اقدامات زیر را انجام دهد: الف _ اعلام و اخطار ب _ گزارش
دولت ایران هم NPT را در سال ۱۹۷۰ تصویب نمود و در سال ۱۹۷۴ نیز موافقت نامه دو جانبه INFCIRC/۲۱۴ را با آژانس امضاء نمود. بر طبق این موافقت نامه IAEA می تواند به انجام بازرسی از تأسیسات هسته ای ایران اقدام نماید. این بازرسیها طبق سند فوق معروف به بازرسی های معمولی (ماده ۷۲) _ بازرسی های غیرمعمول (ماده ۷۱) و بازرسی های ویژه (ماده ۷۳) هستند.البته لازم به ذكر می باشد كه بازرسی ویژه باید توسط شورای حكام IAEA تصویب شود. شاید بسیاری دوست دارند بدانند كه پادمان در چه مرحله ای از چرخه سوخت باید اعمال و بیِ اثر می باشد زیرا حفاری معادن اورانیوم توأم با استخراج سایر مواد معدنی است كه به پادمان هسته ای ارتباطی ندارد. بنابراین پادمان از نقطه ای در چرخه سوخت اعمال می شود كه مواد هسته ای به حدی از خلوص و تركیب می رسند كه به طور بالقوه برای فعالیت هسته ای مناسب باشند.البته در طراحی پروتكل الحاقی به موافقت نامه پادمان تحت سند INFCIRC/،۵۴۰ اطلاعات مربوط به مكان معادن و وضعیت كاری و تخمین ظرفیت تولید سالانه آنها باید برای آژانس مربوط به مكان كاری كه ایران با توجه به فعالیت هسته ای صلح آمیز خود این موارد را انجام داده است. حال باید دید كه نقطه پایان پادمان كجاست. بر طبق ماده ۱۲ موافقت نامه INFCIRC/۱۵۳ وقتی مواد هسته ای از یك كشور صادر شود پادمان در ارتباط با آن مواد تا جایی كه به كشور صادركننده مربوط است، پایان می پذیرد. یك سیستم گزارشات و اطلاع قبلی جهت تضمین اینكه آژانس مقصد مواد صادر شده را بداند وجود دارد. سیستم INFCIRC/،۶۶ شامل مقرراتی برای صادرات اقلام موضوع پادمان بوده و همچنین خاتمه پادمان را در ارتباط با این اقلام بیان می كند. ماده ۱۱ _ INFCIRC/۱۵۳ نیز به پایان پادمان اشاره كرده و شرط خاتمه را این گونه بیان می كند: طبق تشخیص IAEA، اعمال پادمان بر آن دسته از مواد هسته ای كه به گونه ای مصرف یا رقیق شده باشند كه از نظر پادمان برای هیچ گونه فعالیت هسته ای قابل استفاده یا بازیافت نباشند پایان می یابد. با توجه به توضیحات مختصر فوق می توان گفت كه پادمان با چالش های ذیل در آینده روبرو می باشد:
الف _ طراحی و نگهداری نتایج پادمان ب _ طراحی و اجرای پادمان یكپارچه ج _ حفظ اعتبار و كارایی بدون افزایش هزینه د _ تروریسم و حمله به تأسیسات هسته ای. به عنوان مثال اگر خواسته شود مشكلات در ارتباط با نتایج پادمان شرح داده شود باید به سرعت نتیجه گیری آژانس در مورد كشوری كه موافقت های جامع پادمان و پروتكل اضافی در آن در حال اجرا شدن است اشاره داشت در این خصوص مدت زمانی كه به عنوان پایه در نظر گرفته شده است پانزده ماه می باشد. اما نمی تواند به عنوان مدتی ثابت و بدون تغییر باشد. این روند می تواند برای كشوری كه برنامه پیچیده و بزرگ هسته ای دارد طولانی تر شود و یا برعكس برای كشوری كه برنامه كوچكتری دارد كوتاه تر شود اما نباید از مدت زمان یاد شده طولانی تر گردد. این بدین معنی می باشد كه آژانس هنوز با اطمینان قادر به اعلام زمان لازم برای نتیجه گیری نمی باشد. دومین مشكل این اینست كه آژانس قادر به تأیید مجدد نتایج پادمانی برای كشوری كه در آن پادمان یكپارچه اجرا می شود، نمی باشد. آژانس معتقد است هرگونه دلیل روشنی از عدم متابعت جدی بوسیله یك كشور از تعهدات پادمانی، باید بصورت قاطعانه برخورد شود و این موضوعی است كه به عهده شورای حكام گذارده شده است. اما گاهی شرایط خاص پیش می آید كه مانع از بروز شواهد روشنی از نقض و تخلف شده و در عین حال اطمینان از عدم وجود مواد و فعالیت های اظهار نشده هسته ای را خدشه دار می كند. با توجه به پنج دهه از تاریخچه اقدامات پادمانی، به نظر می رسد كه امروزه بخش اعظمی از فعالیتهای آژانسی را «نظارت های پادمانی و رژیم عدم گسترش» تشكیل می دهد بطوری كه بدلیل اعمال فشار كشورهای بزرگ بر این سازمان، در عمل تا حدود زیادی در ایفای وظیفه اصلی خود كه همانا توسعه استفاده از فن آوریهای صلح جویانه و فراهم نمودن زمینه صدور این دانش به كشورهای فاقد سلاح هسته ای می باشد با مشكلاتی مواجه است. بنظر می رسد كه مطامع سیاسی و اقتصادی كشورهای صاحب نفوذ در آژانس، در بعضی از مواقع این وظیفه مهم را تحت تأثیر قرار داده است. بطوری كه در حال حاضر برای فعالیتهای هسته ای ایران كه تحت نظارت آژانس بین المللی انرژی اتمی انجام شده و نمی توان برای انجام آنها طبق قوانین پادمان مشكل خاصی را مطرح نمود ایجاد نموده اند، اینكه طبق تعاریف قوانین این سازمان، فعالیتهای هسته ای ایران تماما صلح آمیز بوده و در راستای قوانین پادمانی حركت نموده است. حتی در زمینه غنی سازی گاز UF۶ هم ایران تخلفی طبق قوانین پادمان مرتكب نشده است. در واقع كشورهای غربی با بهانه گیریهای مختلف سعی دارند مانع توسعه فن آوری هسته ای حتی برای مصارف صلح آمیز شوند. اگر چه آژانس در نقش یك ناظر بین المللی جهت عدم گسترش موفق عمل نموده و از گسترش افقی به كشورهای فاقد سلاح هسته ای جلوگیری نموده است اما در مورد تبعیض های انجام گرفته و یا در حال انجام موفقیت چشم گیری نداشته است. امید است شاهد خلع سلاح كامل جهانی از تسلیحات هسته ای بوده و همچنین از نفوذ تصمیمات سیاسی در آژانس به جای تصمیمات كارشناسانه و فنی كاسته شود و یك اجماع جهانی منطبق بر منطق، فرهنگ و شعور اجتماعی بالا جایگزین تصمیمات چند كشور انگشت شمار در آژانس شود تا جهان در این زمینه به یك نتیجه مطلوب برسد.
پی نوشتها:
۱-Nuclear Non _Proliferation Treaty
۲-International Atomic Energy Agency
۳-Comprehensive Nuclear Test Ban Treaty

منبع : روزنامه همشهری