ایدز داشتنش یا نداشتن؟

● مسئله این هم نیست!
ایدز آنقدر ترس‌آور هست که حتی شنیدن خبر پیشرفت کوچکی در درمان آن بتواند موج فزاینده‌ای از خوشحالی در جامعه به‌وجود آورد، چه برسد به اینکه داروئی کشف شود که میزان تأثیرش از مقیاس‌های کوچک خیلی فراتر رود. این سرآغاز داستانی است که از حدود چند ماه گذشته نه تنها ایران بلکه تمام دنیا را تحت‌تأثیر خود قرار داد.
درست شهریور ۱۳۸۵ همین موقع بود که خبر دهان به دهان و یا بهتر بگویم، رایانه به رایانه در شهر می‌پیچید که ”واکسن ایدز“ کشف شده است طبیعی بود که هر کس خبر را بشنود تا مدتی نتواند از گرد شدن چشم‌ها و یا احتمالاً باز ماندن دهانش جلوگیری کند. چیز کوچکی نبود. کابوس چند ده ساله بشریت که روز به روز ابعاد وسیع‌تری پیدا می‌کرد انگار داشت به رؤیاهای شیرین‌تری ختم می‌شد. آن روزها پنجاه و سومین اجلاس وزرای بهداشت کشورهای منطقه مدیترانه شرقی در اصفهان بود و باقری لنگرانی در حاشیه برگزاری آن اجلاس از کشف داروئی جدید برای درمان ایدز در ایران خبر داد. به دنبال آن خبر تک جمله‌ای موجی از حدس و گمان‌ها و اخبار ضد و نقیض در رسانه‌های مختلف آغاز شد و بسیاری تحلیل‌ها و گزارش‌ها در دو سوی زنجیره افراط و تفریط قرار می‌گرفتند. عده‌ای که ذاتاً به تمام خبرها بدبین هستند، این حرف وزیر بهداشت را یک دروغ بزرگ خواندند که فقط برای ایجاد جو روانی در جامعه بیان شده است و عده‌ای دیگر نیز به شیوه‌ای کاملاً تخیلی از آثار اعجاب‌آور این دارو در کنترل و حتی پیشگیری اولیه ایدز نوشتند. نتیجه این گمانه‌زنی‌ها درخواست گروه محققین برای رسانه‌‌ای نکردن این مسئله به‌وسیله وزیر بهداشت تا زمان طی کردن کامل مراحل علمی و قانونی آن بود. به دنبال این درخواست اعلام رسمی خبر و جزئیات آن به چند ماه بعد موکول شد. این تعویق گرچه مقداری از تب رسانه‌ای مربوط به داروی جدید ایدز کاست اما بیان حدس‌ها و ایهام‌های جدید همچنان ادامه یافت.
● پرانتز باز: ایدز چیست؟
شاید تمام حرف‌هائی که درباره دارو و درمان ایدز گفته می‌شود حاشیه‌ای بر این مسئله اصلی باشد که ایدز چیست چگونه منتقل می‌شود؟ بدون شک بسیاری از ما درباره کشف داروی ایدز بیشتر از چگونگی و چرائی ابتلاء به ایدز شنیده‌ایم. این درست همان نکته‌ای است که بسیاری از بزرگان این عرصه در به آن اشاره کرده‌اند. به اینکه مهم‌ترین و بهترین و البته ساده‌ترین راه مقابله با ایدز، پیشگیری از ابتلاء به این بیماری است. پس اجازه بدهید قبل از اینکه بیش‌تر به جنجال‌های پیرامون کشف این دارو بپردازیم درباره اصل ماجرا صحبت کنیم. ایدز یک بیماری ویروسی است که به‌وسیله ویروسی به نام HIV اجاد می‌شود. این ویروس با هجوم خود به سیستم دفاعی بدن آن را چنان ضعیف می‌کند که حتی در نتیجه کوچکترین عفونت‌ها جان بیمار به خطر می‌افتد. از زمان شناسائی ویروس ایدز تاکنون چیزی بیشتر از دو دهه می‌گذرد و تاکنون هیچ واکسن و یا درمان کاملی برای آن کشف شده است اما با ورود داروهای جدید طول عمر این بیماران به مقداری قابل توجه‌ای افزایش پیدا کرده است، همان‌طور که گفته می‌شود. ویروس HIV به سیستمی از بدن حمله می‌کند که در برابر عفونت‌ها مقاومت می‌کند. HIV به نوعی خاص از گلبول‌های سفید به‌نام + ۴CD حمله کرده و ژن‌های خود را به ماده وراثتی این سلول انتقال می‌دهد پس از آن بقیه سلول‌های +۴CD هم آلوده می‌شوند و در نهایت سلول‌های آلوده به ویروس با مکانیسم ناشناخته‌ای از بین می‌روند با کاهش این سلول‌ها توانائی بیمار برای مبارزه با عفونت‌ها کاهش می‌یابد و به‌تدریج بیمار وارد مرحله خطرناک بیماری یعنی Acquired immune De ficiency Sydrome) AIDS) یا سندرم نقص ایمنی اکتسابی می‌شود. سرانجام بیمار را به‌ کام مرگ می‌کشاند. تاکنون در سراسر دنیا نزدیک به ۲۸ میلیون نفر در اثر این بیماری جان خود را از دست داده‌اند و آمار مبتلایان به آن روز به روز در حال افزایش است که البته کشور ما هم از این قاعده مستثنی نیست. کسانی که به این بیماری مبتلا می‌شوند. در برابر بیماری‌هائی مثل سل مالاریا و عفونت‌های تنفسی آسیب‌پذیر می‌شوند و در طول درمان با کاهش هر چه بیشتر سلول‌های دفاعی این آسیب‌پذیری بیشتر می‌شود. نوعی دیگر از عفونت‌هائی که این افراد به آن دچار می‌شوند عفونت‌های فرصت‌طلب است که تنها در افرادی امکان بروز دارند که به نوعی دچار نقص سیستم ایمنی هستند.
حدود ۵۰ درصد از افرادی که به تازگی این ویروس آلوده می‌شوند در طول ۲ تا ۴ هفته اول علائمی شبیه آنفلوانزا مثل تب، خستگی، ناراحتی پوستی، درد مفصل و برجستگی غدد لنفاوی را تجزیه می‌کنند. در برخی از افراد سال‌ها طول می‌کشد تا بیماری ایدز ظاهر شود و آنها در این مدت کاملاً سالم هستند و هیچ علامت بیرونی را از خود نشان نمی‌دهند اما عده‌ای دیگر نشانه‌هائی مثل کاهش وزن، تب و عرق، کهیر و مدت کوتاهی از پاک شدن حافظه را تجربه می‌کنند جلوگیری از رفتارهای پرخطر جنسی، رعایت مسایل بهداشتی و مراقبت از زخم‌ها جلوگیری از اعتیاد به مواد مخدر و آموزش ارتباط با بیماران برای خانواده و نزدیکان آنها می‌تواند از وقوع آلودگی جدید جلوگیری کند در حقیقت پیشگیری تنها راه قطعی مقابله با ایدز است.
● پرانتز بسته؛ واکسنی در کار نیست!
اگرچه با درخواست گروه محققان طرح پژوهشی داروی مقابله با ایدز، اعلام رسمی کشف این دارو به تأخیر افتاد اما در این مدت مصاحبه‌های مختلفی در مورد ماهیت دارو، مراحل کشف و چگونگی آزمایش و حتی نحوه ورود آن به بازار انجام شد در این میان دکتر محمدرضا ستایش، مدیر دفتر مقابله و پیشگیری ایدز در سازمان ملل UNAIDS، در مورد کشف داروی ایدز گفت: اطلاعات دقیقی در این خصوص ندارد و از مسئولان مربوط خواست تا اطلاعات بیشتری را در این زمینه در اختیار آن‌ها بگذارند. دکتر ستایش با انتقاد از روندی که آن را شلوغکاری خواند اظهار کرد که برای پیشرفت علمی بهتر است روال علمی و معمولی طی شود. از سوی دیگر دکتر مینو محرز از مشهورترین افراد درگیر در برنامه‌های مبارزه با ایدز در ایران ضمن انتقاد و نارضایتی از روند رسانه‌ای شدن موضوع، این مطلب را که داروی مورد بحث واکسن‌ بیماری ایدز است تکذیب کرد. او ضمن بیان این مطلب که داروی جدید یک داروی گیاهی نیست. از استفاده از عنصر سلنیوم در ساخت دارو خبر دارد. و بر اثربخشی و بی‌عارضه بودن این دارو تأکید کرد. با بخش این خبر حدس‌ها درباره ترکیب داروی جدید وارد مرحله تازه‌ای شد تأثیر سلنیوم در روند بهبود و با جلوگیری از ایدز چیز خیلی جدیدی نبود. برای مثال کشور آفریقائی سنگال در مقایسه با سایر کشورهای آفریقائی تفاوت فاحشی را در میزان مبتلایان به ایدز نشان می‌دهد و تنها علتی که برای کمتر بودن میزان ابتلاء به ایدز پیدا شده غنی بودن خاک آن کشور از سلتیوم است. از سوی دیگر در شانزدهمین کنفرانس بین‌المللی ایدز در تورنتوی کانادا، در ۱۴ آگوست ۲۰۰۶، نتایج یک تحقیق منشتر شد که نشان می‌داد مکمل‌های سلنیومی می‌توانند تأثیر قابل توجهی در بهبود عملکرد سایر داروهای ایدز داشته باشند.
● تیتر آخر، ۱۹ بهمن ۱۳۸۵
درست روز ۱۹ بهمن ۱۳۸۵ بود که دکتر باقر لنکرانی در کنفرانس خبری خود در بیمارستان امام، مقابل یک طراحی بزرگ که در آن کلمه ایدز، به‌طور نمادین به‌وسیله زنجیری مهار شده بود ایستاد و به‌طور رسمی از کشف داروئی به‌وسیله دانشمندان ایرانی خبر داد که گیاهی، بدون عارضه و بسیار مؤثر است. او ضمن بیان این مطلب که این دارو به زودی با نام (IMOD immune Modulator) وارد باز جهانی می‌شود از تلاش هفت‌ساله دانشمندان ایرانی برای به نتیجه رسیدن این تحقیقات خبر داد. این در حالی بود که در چند ماه قبل از آن بیشتر افرادی که مورد سؤال قرار گرفته بودند مدت مطالعه ۵ ساله را برای بررسی این دارو بیان کرده و حتی بعض از خبرگزاری‌ها طول مدت مطالعه را فقط دو سال اعلام کردند که البته دروغ بودن این آخری در فاصله چند متری نیز آشکار بود. در جلسه خبری، خبرنگاران که مشتاقانه منتظر به دست آوردن جزئیات دقیق در مورد ماهیت بیماری بودند یا بروشوری مواجه شدند که به‌وسیله شرکت ”پارس روس“ یعنی شرکت تولیدکننده دارو در سالن کنفرانس پخش شد در این بروشور تنها آمارهای مختصری از فازهای مختلف آزمایش دارو وجود داشت به همراه این آگاهی که هیچ عارضه جدی در اثر مصرف این دارو در بیماران دیده نشده است و زنان حامله باید از مصرف آن خودداری کنند طبق اطلاعات منتشر شده مشخص شد که داروی جدید از دسته پنجم داروهای مقابله با ایدز است که باید همراه با سایر داروها مصرف شود. این دارو به‌صورت تزریقی و در مدت ۹۰ روز مصرف می‌شود و از ویژگی‌های آن میزان پایداری اثر دارو در بدن به مدت دو سال است. به‌جز اینها، هیچ اطلاعات بیشتری در مورد ترکیب دارو در اختیار خبرنگاران قرار نگرفت و دکتر لنکرانی علت آن را عدم ثبت دارو در اروپا و دلایل تجاری اعلام کرد.
بعد از دکتر لنکرانی، بیشترین کسی که توجه خبرنگاران را به خود جلب می‌کرد دکتر فرهادی مدیر پروژه تولید داروی ایرانی ایدز بود. نزدیک شش سال پیش این پروژه از سوی همکار محقق روسی ما مطرح شد و پس از ارائه به کمیته علمی به دفتر همکاری‌های فن‌آوری ریاست‌جمهوری ارائه و بیش از ۶۰ پروژه تحقیقاتی از آن به‌دست آمد و مراکز مختلفی در داخل و خارج کشور به‌عنوان همکار برای انجام آزمایش‌ها انتخاب شدند.
این گفته‌های دکتر فرهادی برای اولین‌بار پای روس‌ها را هم به ماجرا باز کرد و بقیه هم بعد از آن هیچ وقت اسم همکاری روسی را نبردند. دکتر فرهادی غیر از این مطالبی را هم درباره روند تحقیقاتی این پروژه فاش کرد. اینکه در فاز اول آزمایش دارو ۲۱ بیمار حضور داشتند و اینکه در طول این مدت این دارو بر روی ۲۰۰ نفر آزمایش شده است. به گفته دکتر فرهادی یک ماه بعد از مصرف دارو تعداد سلول‌های +۴CD در بیماران به حد طبیعی می‌رسد که با گذشت ۲۰ ماه از مصرف دارو باز هم این تعداد حد ابتلاء مشابه ماه اول را نشان می‌دهد مدیر پروژه تولید در پایان خاطرنشان کرد که با تأکید وزارت بهداشت برای درمان بیماران مبتلا، باید ۳ تا ۵ هزار نفر تحت درمان آزمایشی قرار بگیرند.
● تکذیب تأیید ابهام
در حالی‌که خبرگزاری‌های خارجی، حتی آنهائی که اصولاً همه چیز را در ایران دروغ و غیراقعی حساب می‌کنند، این خبر را در صدر اخبار خود قرار دارند و از آن به‌عنوان شگفتی بزرگ و هدیه‌ای غیرقابل تصور برای بیماران ایدزی یاد کردند، بعضی‌ها در ایران همچنان درباره‌ این قضیه با شک و ابهام صحبت می‌کنند. مخالفان با طرح این سؤال که چه دلیلی برای پنهانکاری درباره ترکیبات به کار رفته در دارو وجود دارد، آن را مغایر با روال علمی معمول برای چنین مواردی می‌دانند و با توجه به مدت ۵ – ۶ ساله تحقیق بر روی دارو آن را برای بررسی کامل و همه‌جانبه جنبه‌های مختلف دارو کافی دانستند. این در حالی است که برخی با ارائه گزارش‌های تأیید شده از بروز عوارضی در بیماران تحت درمان با این دارو یاد می‌کنند. با وجود اینکه قبل از اعلام رسمی تولید IMOD بعضی منابع آگاه از وجود سلنیوم در ترکیب دارو خبر می‌دادند اما در بروشور شرکت پارس روس وجود سلنیوم در دارو تکذیب شد تا پاسخی باشد به کسانی‌که داروی جدید را غیرگیاهی می‌خواندند با وجود نکته نوشته شده در بروشور که این دارو باید در کنار بقیه داروهای ضد ایدز مصرف شود، دکتر مینو محرز عضو کمیته کشوری مبارزه با ایدز در مصاحبه دیگری عنوان کرد که حتی از این دارو می‌توان به‌عنوان داروی اصلی مبارزه با ایدز و به‌عنوان یک واکسن ثانویه که مانع ورود بیماری به مرحله خطرناکش می‌شود، استفاده کرد.
ایدز بیماری‌ای نیست که بتوان با آن شوخی کرد. در حال حاضر ۴۲ میلیون نفر در جهان به این بیماری مبتلا هستند که تعداد آنها در کشورهای آسیائی به سرعت در حال افزایش است. تا اول مهرماه سال ۱۳۸۵، تعداد رسمی مبتلایان به ایدز در ایران ۱۳ هزار و ۷۰۲ نفر است با وجود اینکه عمر مبتلایان به ایدز در ایران ۱۳ هزار و ۷۰۲ نفر است با وجود اینکه عمر مبتلایان به ایدز را افزایش می‌دهد اما در کنار این در مجموع طول مدت امکان تماس افراد آلوده با افراد سالم را افزایش می‌دهد. بنابراین نه تنها ورود داروهای جدید از نیاز به پیشگیری از بیماری نمی‌کاهد بلکه به‌طور فزاینده‌ای ضرورت دقت تمام برای جلوگیری از آلوده شدن افراد سالم به این ویروس مهلک را افزایش می‌دهد. شاید آموزش مراحل مختلف این بیماری و پیشگیری از آن در محدوده‌ای وسیع تنها راه مقابله با گسترش این بیماری غیرقابل درمان باشد.

منبع : نشریه پزشکی طبیب مردم