آشنایی با دکتر حسابی و نظریه معروفش ذرات تا بی‌نهایت ادامه دارند

در تمام حیات مقدسش یك لحظه هم فكر توقف و سكون به ذهنش راه نداد. دانشمندی با خصوصیات ناب ایرانی استعداد , تلاش و پشتكار بی پایان همراه با تعصب ملی.
نوشته زیر گوشه ای از زندگی ایشان به همراه تئوری معروفش در مورد بی نهایت بودن ذرات است.
دكتر محمود حسابی در سال ۱۲۸۱ در تهران متولد شد. در پنج سالگی همراه با خانواده اش عازم بیروت شد. پدرش »مغر السلطنه« كنسول ایران در شامات بود ولی پس از مدت كوتاهی خانواده اش را برای همیشه ترك كرد و به تهران بازگشت. بدین ترتیب دكتر حسابی در غربت, آواره و طرد شده همراه با مادر و برادرش در خانه حاج علی تفرشی نگهبان سفارتخانه ایران در بیروت به سختی روزگار می گذرانید.
ولی در این دوران سختی از تحصیل غافل نماند و تحصیلات متوسطه را در كالج آمریكایی و بعد تحصیلات عالیه دانشگاهی را در رشته ادبیات دانشگاه بیروت گذراند. پس از آن به تحصیل در رشته راه و ساختمان, سپس معدن و بعد ریاضیات و ستاره شناسی در بیروت پرداخت و در همه این رشته ها موفق به اخذ مدرك مهندسی شد.
در سال ۱۳۰۵ برای تحصیل حقوق وارد دانشگاه سورین شد و پس از طی دو سال این رشته به گذراندن رشته پزشكی و ادامه تحصیل در رشته ریاضیات و ستاره شناسی و سپس اخذ مدرك مهندسی برق از دانشكده برق پاریس پرداخت. در طی این مدت از طریق كار در یك دفترخانه اسناد رسمی در بیروت, یك آزمایشگاه بیولوژی و راهسازی برای یك شركت فرانسوی در لبنان, یك بیمارستان و سپس راه آهن برقی در فرانسه زندگی را می گذراند.
تا اینكه یك روز به این فكر افتاد كه »چرا شغلهایی كه تاكنون داشته ام باعث رضایت خاطر من نشده اند؟« برای یافتن پاسخ به سراغ استادش دكتر ژانه رفت و دكتر ژانه او را به سمت پرفسور فابری استاد دانشگاه سورین و فیزیكدان معروف راهنمایی كرد. وی پس از پذیرفته شدن در امتحان مربوطه به این رشته قدم به وادی فیزیك گذاشت و با تلاش زیاد پس از سه سال موفق به اخذ دكترای فیزیك از دانشگاه سورین شد.
(در سن ۲۷ سالگی). در همان زمان از میان پانزده هزار نفر داوطلب بعنوان یكی از پنج نفری كه پای درس انیشتین می نشستند انتخاب شد و در پرینستون امریكا با این مرد بزرگ روبرو شد و یكسال بعد تئوری »تئوری بی نهایتی ذرات« خود را ارائه داد و با راهنمایی انیشتین و تحقیقات در دانشگاه شیكاگو توانست آن را به نظریه ای زیبا و قابل دفاع تبدیل كند و این نظریه را بطور دقیق برای دانشمندان بزرگ دیگری چون بورن, فرمی و شرودینگر شرح داد. و سپس نشان »كوماندور دولا لژیون دونور« را كه بزرگترین نشان علمی دانشگاه فرانسه است دریافت كرد. زمان بازگشت به دانشگاه پرینستون انیشتین او را به جانشینی كرسی خود در این دانشگاه برگزید و افتخار بزرگی را نصیب او كرد.
پس از یكسال تحقیقات در این كرسی و این دانشگاه به فكر بازگشت به وطن و خدمت به وطن افتاد و پس از سالهای طولانی قدم به خاك ایران گذاشت. او در ایران با سختی و مشقات فراوان موفق به كارهای علمی بسیار شد از جمله: تأسیس دارالمعلمین تهران, ساخت اولین رادیو در كشور, تأسیس دانشسرای عالی و تدریس فیزیك و مكانیك در آن, ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی, نصب اولین دستگاه رادیولوژی (برای برادرش دكتر محمد حسابی), بنیان گذاری فرهنگستان زبان ایران, نقشه برداری و احداث راه آهن تهران شمشك, تأسیس دانشگاه تهران و ریاست و تدریس در این دانشگاه, تأسیس مركز عدسی سازی اپتیك كاربردی در دانشگاه تهران, برپایی اولین رصدخانه نوین در ایران, پایه گذاری مدارس عشایری در كشور, تأسیس انجمن ژئوفیزیك ایران, پایه گذاری مركز تحقیقات اتمی و تأسیس راكتور اتمی دانشگاه تهران, تأسیس مركز مدرن تعقیب ماهواره در شیراز, تأسیس انجمن فیزیك ایران و....
در تمام مدت خدمت به وطنش از كارهای علمی چون عضویت در كنگره ریاضیات اسلو در نروژ, عضویت در كنفرانس علمی پرینستون, عضویت در هیات تحقیقاتی انستیتو تحقیقات هسته ای شیكاگو, عضویت در آكادمی علوم نیویورك, عضویت در كنفرانس اتمی ژنو, عضویت در انجمن فیزیك اروپا و امریكا و... غافل نبود.
او در سال ۶۸ بعنوان مرد علمی سال جهان انتخاب شد و در سال ۷۱ در حالیكه هنوز صاحب كرسی و استاد دانشگاه تهران بود در ساعت ۳۰/۷ صبح دوازده شهریور در بیمارستان دانشگاه ژنو پس از یك دوره بیماری در گذشت. راهش پر رهرو و روحش شاد!
● خلاصه ای از تئوری معروف او:
دكتر حسابی یكبار تابستان برای مدت كوتاهی به ایران بازگشت و در خانه ای متعلق به آقای جمارانی تابستان را سپری می كرد و در همین ایام در حین مطالعات به این فكر افتادند كه »علت وجود خاصیتهای ذرات اصلی باید در این باشد كه این ذرات بی نهایت گسترده اند و هر ذره ای در تمام فضا پخش است و نیز هر ذره ای بر ذرات دیگر تاثیر می گذارد«. به این ترتیب به فكر آزمایشی افتاد كه این نظریه را اثبات و یا نفی كند .
او با خود فكر كرد اگر این تئوری صحیح باشد باید چگالی یك ذره مادی به تدریج با فاصله از آن كم شود و نه اینكه یك مرتبه به صفر برسد و نباید ذره مادی شعاع معینی داشته باشد. پس در اینصورت نور اگر از نزدیكی جسمی عبور كند باید منحرف شود و پس از اینكه محاسبات مربوط به قسمت تئوری این نظریه را به پایان رسانید پس از بازگشت به امریكا به راهنمایی پرفسور انیشتین در دانشگاه پرنیستون به تحقیقات در این زمینه پرداخت.
پرفسور انیشتین قسمت نظری تئوری را مطالعه كرد و دكتر حسابی را به ادامه كار تشویق كرد. دكتر حسابی به راهنمایی پرفسور انیشتین به تكمیل نظریه پرداخت سپس یك سال دیگر در دانشگاه شیكاگو به كار پرداخت و آزمایشهایی در این زمینه انجام داد. وی با داشتن یك انتر فرومتر دقیق توانست فاصله نوری را در عبور از مجاورت یك میله اندازه بگیرد و چون نتیجه مثبت بود آكادمی علوم آمریكا نظریه دكتر حسابی را به چاپ رسانید. برخی همكاران از نامأنوس بودن و جدید بودن این فكر متعجب شدند و برخی از این نظریه استقبال كردند.
● شرح آزمایشهای انجام شده و نتیجه آن:
در اثبات این نظریه اگر در آزمایش, نور باریك لیزر از مجاورت یك میله وزین چگال عبور داده شود, سرعت نور كم می شود. در نتیجه پرتو لیزر منحرف میگردد. هرگاه پرتو لیزر بطور مناسبی از میان دو جسم سنگین كه در فاصله ای از هم قرار دارند عبور داده شود انحراف آن هنگام عبور از مجاورت جسم اول و سپس از مجاورت جسم دوم به خوبی معلوم میشود و این انحراف قابل عكسبرداری است.
این آزمایش گسترده بودن ذره را نشان می دهد. بر طبق این آزمایش انحراف زیاد پرتو لیزر فقط در اثر پراش نبوده بلكه مربوط به جسم است. بر حسب این نظریه هر ذره, مثلاً الكترون, كوارك یا گلویون نقطه شكل نیست بلكه بی نهایت گسترده است و در مركز آن چگالی بسیار زیاد بوده و هر چه از مركز فاصله بیشتر شود آن چگالی بتدریج كم می شود. بنابراین یك پرتو نور از یك فضای چگالی عبور كرده و شكست پیدا میكند و انحراف می یابد.
● اختلاف تئوری بی نهایت بودن ذرات با تئوریهای قبلی:
در تئوریهای قبلی هر ذره قسمت كوچكی از فضا را در بر دارد یعنی دارای شعاع معینی است و خارج از آن این ذره وجود ندارد ولی در این تئوری ذره تا بی نهایت گسترده است و قسمتی از آن در همه جا وجود دارد. در تئوریهای جاری نیروی بین دو ذره از تبادل ذرات دیگر ناشی می شود و این نیرو مانند توپی در ورزش بین دو بازیكن رد و بدل می شود و این همان ارتباطی است كه یبن آنها حاكم است و در تئوریهای جاری تبادل ذرات دیگری این ارتباط میان دو ذره را ایجاد میكند. مثلاً نوترون كه بین دو ذره مبادله می شود, اما در تئوری دكتر حسابی ارتباط بین دو ذره همان ارتباط گسترده ایست كه در همه جا بعلت موجودیت آنها در تمام فضا بین آنها وجود دارد.
● ارتباط این تئوری با تئوری نسبیت انیشتین:
تئوری انیشتین می گوید: خواص فضا در حضور ماده با خواص آن در نبود ماده فرق دارد, به عبارت ریاضی یعنی در نبود ماده, فضا تخت است ولی در مجاورت ماده فضا انحنا دارد. اگر بگوییم یك ذره در تمام فضا گسترده است در هر نقطه از فضا چگالی ماده وجود دارد و سرعت نور به آن چگالی بستگی دارد به زبان ریاضی به این چگالی می توان انحنای فضا گفت.
● ارتباط فلسفی این تئوری با فلسفه وحدت وجود:
در این نگرش همه ذرات جهان بهم مرتبط هستند. زیرا فرض بر این است كه هر ذره تا بی نهایت گسترده است و همه ذرات جهان در نقاط مختلف جهان با هم وجود دارند.یعنی در واقع قسمت كوچكی از تمام جهان در هر نقطه ای وجود دارد.

ساره شهیدانی

منبع : ماهنامه فنی و مهندسی ساختمان و شهر