بررسی وضعیت صنایع شیمیایی جهان
دانش شیمی به مرحله‌ای از رشد رسیده است كه می تواند خواص ماده، چگونگی تغییرات و شیوه تولید آنها از هسته اتم گرفته، تا كهكشان را بررسی كند. شیمی علم اتم‌ها، پیوندها و مولكول‌ها است. مولكول‌های كوچكتر اكسیژن و نیتروژن، جوّ پیرامون ما را پدید آورده و ساخت مولكول‌های بزرگ‌تر به صورت پروتئین‌ها و دیگر مولكول‌های بزرگ، حیات را امكان‌پذیر ساخته‌اند و یا به صورت پلیمرها و پلاستیك‌ها و سایر مواد ارزنده شیمیایی نقش عمده‌ای را در شكل‌گیری زندگی بشر امروزی ایفا می‌كنند.صنایع شیمیایی، بخش عمده‌ای از اقتصاد صنعتی را تشكیل می‌دهد و مواد ارزشمندی نظیر داورهای سنتزی، لاستیك‌ها، پلاستیك‌ها، رنگ‌ها، مواد ساختمانی، كودهای شیمیایی، الیاف سنتزی و انواع دیگر مواد ارزنده مهم را به جهان عرضه كرده است.صنایع شیمیایی، تركیب‌های شیمیایی مورد نیاز را از مواد طبیعی یا از سایر مواد شیمیایی دیگر تولید می كنند. به طور كلی، تولید مواد شیمیایی یكی از بنیادی‌ترین ضرورت‌های صنایع است و به همین دلیل صنایع شیمیایی نقش پراهمیت و فوق‌العاده‌ای را در میان صنایع ایفا می‌كنند. تقریباً تمام فرآیندهای نوین از مواد شیمیایی استفاده می كنند و صنایع جدیدی، از كشف و تولید مواد شیمیایی جدید بنا نهاده شده‌اند. در اغلب موارد، مواد شیمیایی مصنوعی جدید، جایگزین مواد طبیعی شده‌اند و نیاز بشر امروزی به اینگونه مواد، وابستگی بدون قید و شرط جامعه امروزی را به صنایع شیمیایی آشكار می‌سازد. فرآورده‌های صنایع شیمیایی چنان گسترده هستند كه نمی‌توان روش به خصوصی را برای طبقه‌بندی آنها پیدا كرد. ساده‌ترین دسته‌بندی، مواد شیمیایی را به دو دسته بزرگ مواد شیمیایی آلی و مواد شیمیایی غیرآلی (معدنی) تقسیم می‌كند. در بازرگانی معمولاً مواد شیمیایی را بر حسب كاربرد نهایی آنها دسته‌بندی می‌كنند. مواد شیمیایی كشاورزی، الیاف، شیشه، كودهای شیمیایی، مواد دارویی و غیره. طبقه‌بندی دیگری نیز صنایع شیمیایی را به سه بخش عمده تقسیم می‌كند: ۱- مواد شیمیایی پایه كه برای تولید مواد پیچیده‌تر به كار می‌روند. ۲- مواد شیمیایی حد واسط یا میانی مثل مواد پلاستیكی و الیاف كه برای تولید مواد نهایی به كار می‌روند. ۳- مواد شیمیایی آماده مصرف نظیر كودهای شمیایی، حشره‌كش‌ها، رنگ‌ها و داروها. صنایع پتروشیمی شاخه بزرگی از صنایع شیمیایی را تشكیل می‌دهد. پس از اكتشاف نفت به تردیج مواد شیمیایی مختلفی از آن به دست آمد و صنعت پتروشیمی بنیانگذاری شد. ماده اولیه صنایع پتروشیمی، مشتقات نفت و گاز می‌باشد. پس از جنگ جهانی دوم، توسعه صنایع نوبنیاد پتروشیمی آثار مهم و بسیار چشمگیری در پیشرفت و توسعه اقتصادی كشورهای پیشرفته و صنعتی جهان داشته است. اكنون بعد از امریكا، ژاپن از نظر تولید محصولات پتروشیمیایی مقام دوم را دارد. با این كه قسمت اعظم صنایع پتروشیمی ژاپن از نظر تولید محصولات پتروشیمیایی مقام دوم را دارد. با این كه قسمت اعظم صنایع پتروشیمی ژاپن پس از سال ۱۹۵۷ پایه‌ریزی شده است،اما رشد آنچنان سریع بوده كه در مدت كمی ژاپن علی‌رغم نداشتن منابع نفت و گاز در رده دوم تولیدكنندگان بزرگ مواد پتروشیمیایی در جهان قرار گرفته است. در كشورهای اروپای غربی، آلمان رده سوم تولیدكنندگان مواد پتروشیمیایی را به خود اختصاص داده است و در دهه ۱۹۶۰ كشورهای اروپای شرقی به خصوص شوروی فعالیت‌های خود را در صنعت پتروشیمی گسترش زیادی داده‌اند. در این زمینه، فعایت برخی از كشورهای در حال توسعه (جهان سوم) در دهه‌های اخیر شروع شده است. در این میان، كشورهایی كه ذخایر منابع نفتی دارند، گرچه قدم‌های بزرگ‌تری برداشته‌اند اما هنوز در ابتدای راه هستند و راه درازی را باید طی كنند. عربستان از نظر حجم تولید و حضور در بازارهای صادراتی, و تركیه از نظر تنوع محصولات و برطرف كردن نیاز داخلی وضعیت مطلوب‌ترن دارند. صنایع شیمیایی و پتروشیمی در ایران به دلیل وجود منابع نفت و گاز و همچنین انواع ذخایر مواد معدنی و با هدف تولید انواع مواد و فرآورده‌های پتروشیمی و شیمیایی از سال ۱۳۳۷ فعایت خود را آغاز كرده‌اند. در گذشته، هدف اصلی صنایع پروشیمی ما، تولید محصولات و فرآورده‌های گوناگون بوده است و متاسفانه به هدف اصلی این صنعت یعنی پی‌ریزی واقعی یك تكنولوژی مهم و بنیادی، توجه كمتری شده است. در آینده هدف اصلی صنایع پتروشیمی تعیین خط مشی مناسبی در راه انتقال صحیح تكنولوژی، با ایجاد هسته‌های مهندسی- آموزشی برای كاركنان ایرانی و پژوهش در این زمینه، به منظور تقویت و اعتلای مركزی تولیدی می‌باشد. با توجه به موادی كه به آنها اشاره شد، نمی‌توان انكار كرد كه نوسازی و توسعه صنایع پتروشیمی و شیمیایی در ایران، اعم از صنعت پتروشیمی پایه، صنایع پایین دستی وخدمات جانبی، نه فقط امری مهم بلكه فوق‌العاده ضروری و اساسی است و باعث رشد و توسعه اقتصادی كشور و خودكفایی در زمینه تولید محصولات پایه، حد واسط و نهایی صنایع پتروشیمی می‌گردد. صنایع شیمیایی در زمره صنایع سرمایه بر هستند. البته در هر كشور صنعتی ممكن است هزاران شركت شیمیایی كوچك وجود داشته باشد، و همواره روندی برای گردآوردن این واحدهای تولیدی و تبدیل آنها به مجتمع‌های بزرگ صنعتی مشاهده می‌شود. حدود صد قلم از مواد شیمیایی مهم، شامل مواد معدنی، تركیبات آلی، پلاستیك‌ها و الیاف مصنوعی، حجم عمده مواد شیمیایی تولیدی را تشكیل می‌دهند. شالوده صنایع شیمیایی معمولاًُ بر مواد خام طبیعی مثل زغال سنگ، كك، گوگرد، فسفات‌ها، نفت، گاز طبیعی، جنگل، زمین كشاورزی و آب استوار است. با توجه به اهمیت فراوان اسید سولفوریك (ناشی از احتراق گوگرد) در صنایع شیمیایی، معمولاً میزان تولید و مصرف آن در هر كشور را، شاخص گستردگی صنایع شیمیایی آن كشور می‌دانند. صنایع شیمیایی در اروپای غربی برپایه مشتق‌های قطران زغال سنگ است. در اواسط قرن نوزدهم، آلمان به صورت بزرگترین تولیدكننده رنگینه‌ها و داروهای حاصل از قطران زغال سنگ درآمد. كشور سویس نیز در همین زمینه از صادر كنندگان عمده می‌باشد. گرچه صنایع پتروشیمی اروپا، به نفت وارداتی متكی می‌باشند. آلمان، انگلستان، فرانسه و ایتالیا از تولیدكنندگان اصلی فرآورده‌های پتروشیمی هستند و در دهه‌های اخیر كشورهای سویس، هلند, بلژیك و سوئد نیز علاوه بر ایجاد مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی به صف صادركنندگان تكنولوژی صنایع پتروشیمی پیوسته‌اند. ر امریكای شمالی فعالیت‌های گسترده‌ای در جهت توسعه بیشتر شیمی از اوایل قرن بیستم آغاز گردید، به گونه‌ای كه در دهه ۱۹۷۰ بیش از ۱۲۰۰۰ شركت شیمیایی مهم در امریكا فعالیت داشته و از میان آن ها ۲۳ شركت بزرگ بیش از یك سوم تولید مواد شیمیایی را به خود اختصاص داده‌اند. صنایع شیمیایی امریكا، به طور عمده بر نفت و گاز استوارند. در این كشور مراكز پژوهشی- صنعتی بزرگی ایجاد شده است كه بیش از ۵۰۰۰۰ دانشمند و مهندس در آن ها سرگرم پژوهش و تحقیق می‌باشند. در سال ۱۹۸۰ متجاوز از ۱.۱ میلیون نفر در صنایع شیمیایی امریكا مشغول به فعالیت بوده‌اند. صنایع شیمیایی امریكا با فروشی معادل ۱۶۰ میلیارد دلار مقام اول را در جهان و آلمان غربی مقام دوم را در صادرات كسب كرده است. در كشورهای امریكای لاتین، برزیل با تولید بیش از ۴۰ درصد فرآورده‌های پتروشیمی امریكایی لاتین، بزرگترین تولیدكننده مواد شیمیایی در میان آن كشورها محسوب می‌شود. مكزیك و آرژانتین، به ترتیب, مقام‌های دوم و سوم را در امریكای لاتین دارا هستند. كشورهای این نقطه از جهان به ترتیب، مقام‌های دوم و سوم را در امریكای لاتین دارا هستند. كشورهای این نقطه از جهان به‌رغم برخوردار بودن از منابع سرشار طبیعی و مواد اولیه لازم برای برپا ساختن صنایع شیمیایی، به علت اوضاع نامطلوب اجتماعی، ناآرامی‌های سیاسی و نابسامانی‌های اقتصادی رشد چشمگیری نداشته‌اند. در میان كشورهای آسیایی، كشور ژاپن به‌رغم برخوردار نبودن از منابع نفت، گاز، زغال سنگ و سایر مواد اولیه مهم، پس از امیكا، شوروی و آلمان غربی، چهارمین تولیدكننده مواد شیمیایی در جهان است، و گرچه صنایع شیمیایی آن به نفت و سایر مواد اولیه وارداتی متكی است، تولیدكننده اصلی فرآورده‌های شیمیایی در آسیا است. نفت مورد نیاز این كشور از خاورمیانه تامین می‌گردد. كره جنوبی نیز یكی از تولیدكنندگان عمده محصولات شیمیایی در آسیا می‌باشد. چین و هند نیز صنایع شیمیایی خود را توسعه زیادی داده‌اند. چین و هند تلاش می‌كنند با تولید الیاف مصنوعی، زمین‌های زیر كشت پنبه را به تولید مواد غذایی اختصاص دهند. كشورهای خاورمیانه نیز به‌رغم داشتن منابع عظیم نفت و گاز و نمك و سایر مواد اولیه رشد چشمگیری در صنایع شیمیایی نداشته و به طور عمده صادركننده مواد اولیه به كشورهای بزرگ صنعتی جهان و واردكننده محصولات شیمیایی آنها می‌باشند. نكته پر اهمیت دیگری كه باید به آن پرداخت توسعه تكنولوژی چرخه مجدد مواد واكنش نكرده در یك راكتور و بازگشت آنها به راكتور اولیه برای انجام واكنش و افزایش بازدهی فرایند تولید محصول می‌باشد و رشد و توسعه این تكنولوژی به دلیل كم شدن منابع مواد اولیه و خام در جهان است.
All rights reserved, Powered by Nazm Gostaran System
