اصلاحات از دیدگاه امیر المؤمنین (ع)

یکی از شعارها و واژه‏های جذاب که امروز فراوان به کار می‏برند، اصلاح‏طلبی Reformism (رفرمیسم) است.
اصلاح در مقابل افساد و به معنای نیکو کردن، درست کردن و سروسامان دادن کار است. این اصطلاح، امروزه به معنای تغییر و دگرگونی وضع موجود است و شامل دگرگونی‏های مذهبی، اعتقادی، حکومتی و سیاسی می‏شود.
با آموزه‏ای از قرآن کریم، می‏توان در یک تقسیم بندی کلی، اصلاح را بر دو قسم دانست:
۱) اصلاح فردی: تحول و دگرگونی نفسانی، خودسازی، دور شدن از گناهان به وسیله توبه. خداوند متعال در قرآن کریم می‏فرماید: «من عمل منکم سوء بجهالة ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحیم.»(۱)؛ کسی از شما که به نادانی، کردار زشتی را انجام داد و پس از آن، توبه کند و خود را اصلاح نماید، خداوند آمرزنده و مهربان است.
پایه و اساس تمام اصلاحات، اصلاح نفس است؛ زیرا هر مصلحی باید نخست خود را اصلاح کند، تا بتواند به اصلاح دیگران بپردازد.
۲) اصلاح اجتماعی: دگرگونی مذهبی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه. منظور از اصلاحات که امروزه از آن سخن گفته می‏شود، همین اصلاحات اجتماعی است.
هر اصلاحی نیاز به یک رهبر و پیشوایی دارد که آن را «مصلح» می‏نامیم. مصلحان براساس اندیشه‏ها، اغراض و انگیزه‏های مختلف، مانند: وظیفه دینی، خدمت گذاری به جوامع، پیروی از تمایلات نفسانی، ثروت اندوزی، سرمایه داری و دنیاطلبی، به اصلاح می‏پردازند. برهمین اساس، اصلاحات از دو جنبه قابل طرح و بررسی است:
الف) جنبه مثبت.
ب) جنبه منفی.
در طول تاریخ، هم مصلحان حقیقی و هم مدعیانِ دروغ اصلاحات، هر دو وجود داشته‏اند. نخستین مصلح، خداست، زیرا در قرآن کریم به مؤمنان پرهیزکار وعده می‏دهد: «یصلح لکم اعمالکم و یغفرلکم ذنوبکم»(۲)؛ او کردارهای شما را اصلاح می‏کند و گناهان شما را می‏بخشد.
همه پیامبران الهی مصلحان حقیقی هستند؛ چون خواستار تغییر وضع موجود بودند. حضرت نوح می‏فرماید: «ان ارید الاّ الاصلاح»(۳)؛ من جز اصلاح، قصد دیگری ندارم. پیامبراسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تمام پیام‏ها و برخوردهایش برپایه اصلاح بود؛ چنان که توانست در مدت کمی، فرهنگ فاسد حاکم بر حجاز، مکه و مدینه را دگرگون نماید.
امامان شیعه مصلحان حقیقی بودند. امام علی علیه‏السلام در مدت کوتاه حکومت خود، هم دست به اصلاحات زد وهم برنامه‏های اصلاحی خود را ارائه داد. امام حسین علیه‏السلام حرکت و خروج خود را به سمت کربلا، یک حرکت اصلاحی می‏داند: «انّما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدّی»(۴)؛ حرکت کرده‏ام برای این که امت جدم، رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را اصلاح کنم. آن حضرت در جای دیگر نیز می‏فرماید: «لنری المعالم من دینک و نظهرالاصلاح فی بلادک»؛ می‏خواهیم اصلاح در میان شهرها و امت اسلامی پدید بیاوریم.
بزرگ‏ترین مصلح، امام زمان علیه‏السلام است که تمام فسادها و نا برابری‏ها را از روی زمین ریشه کن می‏کند و جهان را پر از عدل و داد می‏سازد: «یملأاللّه الارض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً».
از طرف دیگر، مدعیان دروغین اصلاح‏طلبی نیز فراوانند. به قول مقام معظم رهبری، موافقان با اصلاحات آمریکایی زیادند. یکی از این مدعیان، منافقانند. قرآن کریم از زبان آن‏ها نقل می‏کند: «قالوا انّما نحن مصلحون الا انّهم هم المفسدون و لکن لا یشعرون»(۵)؛ منافقان می‏گویند: ما اصلاح کننده هستیم. آگاه باشید که آن‏ها مفسد هستند، ولی خود نمی‏دانند.
چنگیز، هیتلر، صدام، مکتب‏ها و نظام هایی مانند سرمایه داری (کاپیتالیسم) و سوسیالیسم و طرفداران اندیشه‏های سکولاریسم و بسیاری از روشنفکران در زمان مشروطه نیز این شعار را سر می‏دادند.
● اصلاحات از دیدگاه امام علی علیه‏السلام
امام علی علیه‏السلام مصلحی بزرگ بود که از آغاز رسالت، به اصلاح خود و جامعه، به عنوان یک وزیر در کنار یک مصلح بزرگ و قدرتمند، یعنی پیامبر اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله پرداخت. او همواره با لبه تیز شمشیر خود، انحرافات وکجی‏ها را به راستی مبدل می‏نمود و با شرک، کفر و بت پرستی در ستیز بود. همواره نام او در ردیف بالاترین افراد در مبارزه با مشرکان، منحرفان و منافقان دیده می‏شود. بت‏های درون کعبه به دست مبارک او شکسته می‏شوند.
پس از پیامبراسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز اگرچه او را خانه نشین کردند و آن حضرت بنابر مصالحی سکوت کرد، اما در مسیر اصلاحات، راهنمای بسیاری از افراد زمان خود بود.
آن حضرت در دوران کوتاه حکومت خود ـ که چهار سال و چند ماه بیش ادامه نداشت و همیشه نیز در حال جنگ بود.ـ اصلاحات فراوانی را انجام داد.
● اصلاحات دینی و حکومتی
علی علیه‏السلام غیر از اصلاحات نفسانی و فردی ـ که نهج البلاغه پر است از مواعظ سودمند برای اشخاصی که سالک الی‏اللّه هستند.ـ به دو نوع اصلاحات مهم اشاره می‏کند: یکی، اصلاحات دینی و دیگری، اصلاحات حکومتی.
منظور از اصلاحات دینی، این است که با کج فهمی‏ها در متون دین، دست بردن در احکام الهی مانند حلال کردن حرام‏ها و حرام کردن حلال‏های الهی، برداشت‏های غلط و شبهه در تکالیف شرعی مبارزه شود.
حضرت علی علیه‏السلام در خطبه ۱۰۶ پس از آن که اسلام را روشن‏ترین راه و آشکارترین مذهب؛ «ابلج المناهج و اوضع الولائج»، معرفی می‏کند، اصحاب خود را سرزنش می‏کند که وقتی پیمان‏های الهی شکسته می‏شود، چرا خشمگین نمی‏شوید: «قد ترون عهوداللّه منقوضة فلا تغضبون»؛ وقتی حریم دین شکسته می‏شود، چرا ناراحت نمی‏شوید و اقدامی نمی‏کنید؟ عده‏ای زمام کارهایتان را به دست گرفته‏اند که ستمگرند و شماهم کارهایتان را به آن‏ها سپرده‏اید و در احکام الهی تسلیم آن‏ها شده و از آن‏ها پیروی کرده‏اید، در حالی که این‏ها «یعملون بالشُبُهات و یسیرون فی الشهوات»؛ در تکالیف شرعیه به شبهات و آرای باطل عمل می‏کنند و در پی شهوت‏ها و خواهش‏های نفسانی می‏روند.
منظور از اصلاحات حکومتی، اصلاحاتی است که در حکومت انجام می‏شود.
● اساس اصلاحات حکومتی
مهم‏ترین پایه و اساس حکومت امام علی علیه‏السلام را می‏توان اجرای عدالت، گرفتن حق مظلوم از ظالم و از بین بردن ستم ستمکاران دانست. آن حضرت برای اجرای اصلاحات از مردم کمک می‏خواهد می‏فرماید: به خاطر منافع خودتان مرا کمک کنید. سوگند به خدا! من دست ستمگر را از سر ستمکش برتافته و از روی عدل و انصاف حکم می‏کنم و چنگ در بینی ستمگر می‏افکنم و با موقعیتی که او دارد، او را کشان کشان به آبشخور حق و عدالت خواهیم کشانید.(۶)
حضرت علی علیه‏السلام وقتی به حکومت می‏رسد، با نابرابری‏ها، مشکلات و ضعف‏های فراوانی در جامعه مواجه می‏شود؛ از جمله این که زمین هایی به دست عثمان غصب شده و در دست عمّال او بود. آن حضرت سوگند یاد می‏کند که اگر از بخشش‏های عثمان چیزی پیدا کنم، آن‏ها را می‏گیرم و به صاحبانشان باز می‏گردانم: «واللّه لو وجدته قد تزوِّج به النساء و ملکت به الاماء لردَدتهُ»، آن حضرت در ادامه می‏فرماید: «فان فی‏العدل سعة و من ضاق علیه العدل فالجور علیه اضیق»(۷)؛ در عدالت، برای مردم وسعت و گشایش است و هرکس که عرصه داد و عدل بر او تنگی ایجاد کند، دایره ظلم و ستم را تنگ‏تر خواهد یافت.
حضرت علی علیه‏السلام می‏فرماید:
«والذی بعثه بالحق لتبلبلُنّ بَلَلَه و لتُغَر بَلُنَّ غَربَلَة و لتُساطُنّ سوط القِدر حتی یعود اسفلُکم اعلاکم و اعلالکم اَسفلَکُم»(۸)؛ سوگند به کسی که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را به حق فرستاد! شما به هم آمیخته می‏شوید (دچار آشوب‏های فکری و عقیدتی می‏شوید.) در غربال امتحان بیخته و جدا می‏شوید مانند کف‏گیری که دیگ غذا برهم می‏زند، برهم زده می‏شوید تازیانه‏های روزگار شما را به هراس می‏اندازد. تا این که پست‏ترین شما به جایگاه بلندمرتبه‏ترین شما و والاترین شما به مقام پست‏ترین شما باز گردد و پیشی گیرند.
یکی از کارگزارانش برخی از اموال بیت المال را برای خودش برداشت. آن حضرت در توبیخ او فرمود: اگر این کار را کرده باشی، پروردگارت را خشمگین، امام و پیشوایت را نافرمانی و در امانت خیانت نموده‏ای. حساب خودت را به سوی من فرست. موضع‏گیری‏های قاطعانه علی علیه‏السلام باعث شد افراد دنیا طلب از دور او پراکنده شوند و جنگ‏های جمل و صفین و نهروان را به پا کنند و در آخر هم او را به شهادت برسانند.
● شاخصه‏های اصلاحات حکومتی
با این که حضرت علی علیه‏السلام در دوران کوتاه حکومت خویش، درگیر جنگ‏های داخلی بود، اما برخوردها و پیام‏ها و منشورات حکومتی آن حضرت به فرمانداران، ویژگی‏های فراوانی از اصلاحات علوی را روشن می‏کند، که در این جا تنها به برخی از آن‏ها اشارت می‏رود:
▪ تساوی حقوق مردم در بیت المال
یکی از امتیازات حضرت علی علیه‏السلام این بود که ثروتمند و فقیر در نزد او یک سان بود. اصحاب و یاران نزدیک او به اندازه همه مردم از بیت المال استفاده می‏کردند. همین امر باعث کینه و عداوت‏های فراوانی نسبت به علی علیه‏السلام و پراکندگی عده زیادی از اطراف آن حضرت شد، که از جمله می‏توان به طلحه و زبیر اشاره کرد. که متقاضی امتیازات بیش‏تری بودند. اما آن حضرت دست رد بر سینه آن‏ها زد و آن‏ها جنگ جمل را به راه انداختند.
عقیل، برادر حضرت علی علیه‏السلام بارها برای گرفتن اموالی بیش از حق خود نزد آن حضرت آمد، حضرت هربار فرمود: حق خودم را از بیت المال جدا می‏کنم و به تو می‏دهم و خودم گرسنه می‏مانم، اما از بیت المال نمی‏توانم چیزی افزون بر حقوق تو بدهم.
شبی عقیل میهمان آن حضرت بود. حضرت علی علیه‏السلام مقدم برادر را گرامی شمرد و به او احترام کرد. امام حسن علیه‏السلام به اشاره پدرش، یک پیراهن و یک ردا، از مال خودش به عقیل اهدا کرد. هوا گرم بود. علی علیه‏السلام و عقیل روی بام دارالاماره کوفه نشسته بودند. عقیل منتظر سفره‏ای رنگین بود. اما بر خلاف انتظارش، غذای ساده‏ای آوردند. عقیل حاجت خود را اظهار کرد وگفت: زودتر باید به خانه‏ام برگردم. خیلی مقروضم. آمده‏ام شما دستور بدهید قرض من را بدهند. آن حضرت فرمود: چقدر مقروضی؟ گفت: صدهزار درهم. فرمود: چقدر زیاد! بعد حضرت فرمود: متأسفم که این قدر تمکّن ندارم که همه قرض‏های تو را بدهم، ولی همین که موقع حقوق و تقسیم سهمیه‏ها شد، من از سهم خودم تا آن اندازه‏ای که مقدور است، به تو خواهم داد. عقیل گفت: سهم تو که چیزی نیست، چقدرش را می‏خواهی خودت برداری و چقدرش را به من بدهی! دستور بده از بیت المال بدهند. حضرت علی علیه‏السلام فرمود: بیت المال که ملک شخصی من نیست، من امین مال مردمم، نمی‏توانم از بیت المال به تو بدهم. بعد که دید عقیل خیلی سماجت می‏کند، از همان پشت بام که به بازار مشرف بود و صندوق‏های تجار دیده می‏شد، به صندوق‏ها اشاره کرد و فرمود: من پیشنهادی به تو می‏کنم که اگر عمل کنی، همه قرض‏ها را می‏دهی و آن این است که این مردم تدریجاً به خانه‏ها می‏روند و این‏جا خلوت می‏شود و صندوق‏هایشان که پر از درهم و دینار است، این جاست. همین که خلوت شد، برو و این صندوق‏ها را خالی کن و قرضت را بده. عقیل گفت: برادرجان! سر به سر من می‏گذاری. به من پیشنهاد دزدی می‏کنی؟ مگر من دزدم که بروم مال مردم بیچاره‏ای را که راحت در خانه‏های خود خوابیده‏اند، بزنم؟ حضرت فرمود: چه فرق می‏کند که بیت المال، به ناحق بگیری و یا این صندوق‏ها را بدزدی. هر دو، دزدی است. بعد فرمود: پیشنهاد دیگری به تو می‏کنم. در این نزدیکی، شهر حیره مرکز بازرگانان و ثروتمندان است، شبانه می‏رویم و بر یکی از آنان شبیخون می‏زنیم. عقیل گفت: برادرجان! من از بیت المال مسلمین کمک می‏خواهم و تو این حرف‏ها را به من می‏زنی!؟ فرمود: اگر مال یک نفر را بدزدی، بهتر است از این که مال صدها هزار نفررا بدزدی. چطور ربودن مال یک نفر، اسم دزدی دارد و ربودن اموال عمومی دزدی نیست!(۹)
▪ کنترل و توبیخ کارگزاران
حضرت علی علیه‏السلام فرمانداران زیادی را در دوران حکومت خود مورد توبیخ و سرزنش قرار داد. آن حضرت به محض مشاهده کوچک‏ترین تخلف، آن‏ها را عزل می‏کرد و اگر گاهی نیاز به مجازات بود، آن‏ها را سخت مجازات می‏کرد.
سرزنش زیاد بن ابیه (در نامه ۲۰ نهج البلاغه) فرماندار بصره، اهواز، فارس و کرمان و نیز عزل ابوالاسود دئلی که برای قضاوت او را نصب کرده بود(۱۰)، حکم به تازیانه ناظر مالی بازار اهواز، توبیخ عثمان بن حنیف (۱۱) که بر سر سفره رنگین ثروتمندی حاضر شده بود، از مواردی است که می‏توان نام برد.
به آن حضرت خبر رسید که یکی از کارگزارانش برخی از اموال بیت المال را برای خودش برداشته‏است. آن حضرت در توبیخ او فرمود: اگر این کار را کرده باشی، پروردگارت را خشمگین، امام و پیشوایت را نافرمانی و در امانت خیانت نموده‏ای. حساب خودت را به سوی من فرست.(۱۲)
▪ آباد کردن سرزمین‏های اسلامی
بزرگ‏ترین مصلح، امام زمان علیه‏السلام است که تمام فسادها و نا برابری‏ها را از روی زمین ریشه کن می‏کند و جهان را پر از عدل و داد می‏سازد.
سومین شاخصه اصلاحات حکومتی علی علیه‏السلام که در نامه مالک اشتر آمده است، آباد کردن سرزمین‏های اسلامی است. (عمارة بلادها).
۴) گرفتن مالیات از ثروتمندان
تعبیر «جبایة خراجها» که گرفتن خراج است در نامه مالک اشتر آمده است. مالیات‏ها از ثروتمندان گرفته و برای اصلاح حکومت و فقر زدایی مصرف می‏شود.
۵) مبارزه
مبارزه با دشمن (جهاد عدوّها) فقط مبارزه با سلاح جنگی نیست، بلکه شامل حراست از مرزهای فرهنگی و مبارزه با تهاجم فرهنگی، اقتصادی و سیاسی هم می‏شود.
۶) تربیت جامعه اسلامی
یکی از اصلاحات مهم، تربیت جامعه است؛ «استصلاح اهلها». تربیت جامعه یکی از مهم‏ترین وظیفه‏های پیامبران الهی بوده است.
● اصلاحات علوی و اصلاحات اموی
اساس و پایه اصلاحات علوی، اجرای عدالت و گرفتن حق مظلوم از ظالم است و به عبارت دیگر، تقویت ضعیف و سرکوب ظالم. حضرت علی علیه‏السلام می‏فرماید: «الذلیل عندی عزیز حتی آخذ الحق له و القویّ عندی ضعیف حتی آخذ الحقّ منه.»(۱۳)؛ ذلیل نزد من عزیز است و قوی نزد من ضعیف ؛ تا این که حق ضعیف را از قوی بگیرم و به او برسانم.
معاویه که از شاخص‏ترین سلطنت طلب هاست، به «بسربن ارطاة»، یکی از فرماندهان خود دستور می‏دهد به سرزمین‏های تحت حکومت حضرت علی علیه‏السلام حمله کند، معاویه به او می‏گوید: «سِرْ حتی تَمُرَّ بالمدینة فاطرالناس واخفِ مَن مررت به وانهب اموال کلّ مَن اصیت له ممّن لم یکن له دخل فی طاعتنا»؛ برو تا به مدینه برسی. در بین راه، مردم را از رو به روی خودت بران و تا می‏توانی در دل‏ها ایجاد رعب کن و هرچه مال به دستت می‏رسد، غارت کن؛ مگر مال آن هایی که از دوستان خود ما هستند.
معاویه به «ابوسفیان غامدی»، که او را نیز مأمور شبیخون به سرزمین‏های تحت حکومت حضرت علی علیه‏السلام کرده بود، این طور دستور می‏دهد: برو شبیخون بزن و آدم بکش و اموال غارت کن که این کارها از لحاظ سیاست، بسیار نافع است؛ زیرا در دل‏ها تأثیر فراوانی دارد. و اهل عراق مرعوب می‏شوند و دوستان ما که در گوشه و کنار هستند، خوشحال و دلگرم می‏گردند و بعضی هم که مردّدند چه کنند، به طرف ما خواهند آمد. به هرکس، جز دوستان خودمان دست یافتی، او را بکش. به هر روستا که رسیدی، آن را خراب کن. اموال را غارت نما و آتش بزن و از بین ببر که تلف اموال در دل‏ها تأثیر فراوانی دارد.(۱۴)
اصلاحات و دگرگونی از دیدگاه معاویه به این معناست که برای رسیدن به حکومت، از قتل و غارت، رشوه دادن، خریدن عقیده مردم، خیانت در بیت المال استفاده کند و با مسموم کردن افرادی مانند مالک اشتر و اجیر گرفتن افرادی برای جعل حدیث و دروغ بستن به خدا و پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، حکومت چند روزه خود را استوار نماید.
این در حالی است که علی علیه‏السلام به معقل بن قیس ریاحی، که با سه هزار نفر به عنوان مقدمة الجیش، به طرف شام در حرکت بود، دستور می‏دهد: «اتّق اللّه ولاتقاتلنّ الاّ من قاتلک»؛ از خدا بترس جز کسانی که با تو جنگ می‏کنند، کسی را حق نداری بکشی. مبادا کینه و دشمنی آن‏ها تو را وادار به کشتن آن‏ها کند.(۱۵)
حضرت علی علیه‏السلام ستم به هیچ کس را روا نمی‏شمرد، حتی نسبت به قاتل خود. او در باره قاتل خود فرمود: «الا لایقتلنّ الاّ قاتلی انظروا اذا انا مُتّ من ضربته هذه فاضربوا ضربةً بضربةٍ»(۱۶)؛ در مقابل کشته شدن من، جز قاتل من نباید کسی کشته شود. صبر کنید اگر من از اثر ضربات او از جهان در گذشتم، در برابر ضربتش، یک ضربه به او بزنید.

۱۱ ـ نهج البلاغه، نامه ۴۵.
۱۲ ـ همان، نامه ۴۰، ر.ک: نامه ۵۳: ثم انظر فی امور عمالک فاستعملهم اختباراً.
۱ ـ سوره انعام، آیه ۵۴.
۱۳ ـ همان، خطبه ۳۷.
۱۰ ـ لم عزلتنی ماخنت و لاجنیب.
۱۶ ـ همان، نامه ۴۷.
۱۵ ـ نهج البلاغه، نامه ۱۲.
۱۴ ـ واقتل من تلقیة ممّن لیس هو علی مثل رأیک و اخرب کلّ مامررت به من القری و اخرب الاموال فانّ خرب الاموال شبیه بالقتل و هو اوجع للقلب. (ر.ک: پندها و حکمتها: ص ۱۵۹.)
۲ ـ سوره احزاب، آیه ۷۱.
۳ ـ سوره هود، آیه ۷۸.
۴ ـ محمدصادق نجمی، سخنان حسین بن علی(ع)، ص ۳۷، به نقل از مقتل خوارزمی، ج ۱، ص ۱۷۷.
۵ ـ سوره بقره، آیه ۱۱.
۶ ـ نهج البلاغه، خطبه ۱۳۶.
۷ ـ همان، خطبه ۱۵.
۸ ـ همان، خطبه ۱۶.
۹ ـ مرتضی مطهری، حکمت‏ها و اندرزها، ص ۱۵۴ و ۱۵۵.

منبع : طوبی