مناطق آزاد معضل یا راه‌گشا ؟

مناطق آزاد به منظور ایجاد زمینه آزادتر تبادل کالا، سرمایه و سرمایه‌گذاری به‌وجود آمدند. مناطق آزاد عملاً یکی از ابزارهائی بودند که توانستند در راستای آسان ساختن تبادل کالا و سرمایه و دانش فنی نقش اساسی ایفا کنند. در ایران پس از پایان جنگ تحمیلی مسئله ایجاد مناطق آزاد با فلسفه‌های گوناگون مطرح شد. برای مثال منطقه کیش به‌علت شرایط ویژه آب و هوائی و زیرساخت‌هائی که پیش از انقلاب در آن به‌وجود آمده بود، به‌عنوان یک منطقه آزاد توریستی برای جلب درآمد ناشی از توریسم به‌وجود آمد.
منطقه آزاد قشم به‌علت وجود گاز طبیعی، بزرگ‌ترین جزیره خلیج‌فارس و قابلیت پهلوگیری کشتی‌های بسیار بزرگ در آن، به‌عنوان یک منطقه آزاد صنعتی در نظر گرفته شد.
منطقه آزاد چابهار چون در منطقه شرق ایران قرار گرفته است قرار شد به منظور ایجاد تمرکز جمعیتی و به‌عنوان یک بندر بزرگ به‌وجود آید.
اما ایجاد مناطق آزاد در ایران با موفقیت همراه نبود. مناطق آزاد نه از نظر جذب تکنولوژی و نه از نظر جذب سرمایه و تبادل آن موفق نبود.
می‌توان گفت مناطق آزاد در ایران بیشتر به یک معضل شبیه هستند تا مناطق آزاد.
جزیره کیش به یک منطقه توریستی تبدیل نشد. منطقه آزاد قشم به یک منطقه صنعتی تبدیل نشد و سرمایه‌گذاری قابل توجهی در آن صورت نگرفت. منطقه آزاد چابهار تبدیل به یک بندر بزرگ نشد، زیرا هنوز خط راه‌آهن مشهد به چابهار که باید خدمات لازم را به کشورهای آسیای میانه ارائه کند و به‌عنوان دروازه‌ای برای کشورهائی که راه به دریا ندارند، تلقی شود، راه‌اندازی نشده است.
به‌طور کلی قوانین و دستورالعمل‌های موجود در ایران به‌گونه‌ای هستند که ایجاد مناطق آزاد همانند سایر کشورها مانند منطقه آزاد جبل‌علی و یا چین را امکان‌پذیر نمی‌کند. به‌همین دلیل ما نتوانسته‌ایم مناطق آزاد موفقی را در ایران به‌وجود آوریم.
● نقاط ضعف و قوت
اصولاً در کشور عزم جزمی برای ایجاد مناطق آزاد وجود ندارد. در این زمینه مهم‌ترین مشکل، مسئله فرهنگی است. زیرا این ترس وجود دارد که اگر مناطق آزاد در ایران به‌وجود آید فرهنگ قالب فرهنگ وارداتی خواهد بود. از سوی دیگر اقتصاد ایران بیشتر به پایه بازرگانی است و نه تولید. بنابراین بیشتر فعالیت‌های اقتصادی ایران فعالیت‌های بازرگانی است.
همواره در درون اقتصاد یک مخالفت و جدیت در جهت گسترش تولید وجود داشته است. به همین دلیل مشاهده می‌شود جریان خروج سرمایه از ایران بسیار زیاد در مقابل ورود سرمایه و تکنولوژی به ایران همواره بسیار اندک بوده است.
حتی سرمایه‌گذاران ایرانی تمایلی به سرمایه‌گذاری در ایران ندارند تا چه برسد به اینکه سرمایه‌گذار خارجی در ایران سرمایه‌گذاری کند.
● اقتصاد بر پایه بازرگانی
همان‌طور که گفتم اقتصاد ایران اقتصادی بر پایه بازرگانی است. با افزایش تولید و ایجاد زیربناهای تولیدی در ایران مخالفت می‌شود. نمونه واضح این مسئله در واردات بنزین دیده می‌شود.
در حالی‌که می‌توان با پولی که صرف واردات بنزین می‌شود، طی ۳ تا ۴ سال ایران را از واردات بنزین بی‌نیاز کرد. درآمدهای پنهانی که در واردات بنزین وجود دارد مانع از این کار است. در حقیقت می‌توان پولی را که صرف واردات می‌شود صرف تولید در داخل کشور کرد. اما این‌کار صورت نمی‌گیرد، زیرا واردات به‌صرفه‌تر است. اقتصاد ایران یک اقتصاد بر پایه بازرگانی و استفاده از دلارهای نفتی در راستای واردات و سود ناشی از واردات برای عده‌ای خاص است. طبیعی است در چنین شرایطی مناطق آزاد نیز نمی‌توانند رشد کنند.
به هر حال در فضای فعلی کشور امکان ایجاد مناطق آزاد و یا مناطق ویژه اقتصادی هماند سایر کشورها وجود ندارد، باید از مناطق آزاد موفق در دنیا الگوبرداری کنیم، قوانین مناطق آزاد را در ایران پیاده کنیم. در چنین شرایطی می‌توان در ایران منطقه آزاد موفق تأسیس کرد.

خواستن و نتوانستن
دکتر بهمن آرمان، اقتصاددان

منبع : ماهنامه پیام دریا