جاودانگی اعجاز قرآن و تحدی

●اعجاز قرآن کریم
اعجاز قرآن که هم در علوم قرآنی و هم در علم کلام بحث می­شود به این معناست که پیامبر اکرم(ص) برای اثبات نبوت و رسالت خویش به عنایت الهی و نزول وحی کتابی آورد که در فقاهت و بلاغت، استواری گفتار، رسا بودن بیان تبیین معارف بلند عقلی، وضع و تشریع قوانین و احکام، رازگشایی و اشارات علمی، پرده­برداری از اخبار غیبی و دیگر جهات بسیار شگفت­آور و بی­نظیر بود. به گونه­ای که با وجود تحدی­های فراوان و مبارزه طلبی­های مکرر، هیچ کس از مدعیان و معارضان از آن زمان تاکنون یاری مقابله با آن را نداشته و ندارد بدین جهت قرآن کریم را معجزهٔخالد و جاوید گویند.
یکی از جهاتی که این اعجاز قرآن کریم را از دیگر معجزات پیامبر(ص) و سایر معجزات انبیاء گذشته، متماِیز و منحصر بفرد ساخته است، مسئله جاودانگی و نامحدود بودن این معجزهٔ عظیم دین اسلام است.
اما راز این ویژگی را در چند امر می­توان یافت:
۱. قرآن در زمان و مکان نمی­گنجد
مهمترین ویژگی این معجزه فرامکانی و فرازمانی بودن آن است چرا که از نوع آثار علمی مکتوب و ماندگار است و محدود و منحصر به یک مکان و زمان خاصی نیست و می­تواند در مرأی و منظر تمام جهانیان قرا گیرد و همگی آنرا مشاهده کنند و در مورد ویژگی­های آن به قضاوت بنشینند. قرآن چراغی است فروزنده و تابنده برای همهٔ عالمیان، که هرکس می­تواند بقدر وسع و عقل خود در صورت ظاهری (بُعد لفظی و ادبی) و معنایی (بُعد محتوایی) آن، اندیشه کند و از آن سود جوید.
از این رو می­توان گفت: قرآن مرز زمان و مکان را در هم شکسته و مافوق زمان و مکان قرار گرفته به خاطر اینکه معجزات پیامبران گذشته و حتی معجزات خود پیامبر اسلام(ص) (غیر از قرآن) روی نوار معینی از زمان و در نقطه مشخصی از مکان و در برابر عدهٔ خاصی صورت گرفته است. سخن گفتن نوزاد مریم، زنده کردن مردگان، اژدها شدن عصا و شکافته شدن دریا و امثال آنها، اینها هر کدام حادٍثه­ای موقت و در یک لحظه و در یک زمان معینی، آنهم در برابر اشخاص معینی صورت گرفته است. اگر مرده­ای زنده شده و زنده شدن او در یک لحظه انجام می­گیرد و چند صباحی هم ممکن است زنده بماند، ولی بالاخره می­میرد و تمام می­شود و اگر عصایی اژده­ها شده حادثه­ای در یک ساعت معین بوده که بعد هم به حالت اولیهٔ خود بر می­گردد. معجزاتی که انبیاء گذشته داشته و حتی خود پیامبر(ص) داشته همگی از این قبیل­اند. اما قرآن کریم در قلمرو زمان و مکان خاصی قرار نگرفته است و همچنان بدون کم و کسر و تحریف به همان شکل و صورت و محتوایی که ۱۴۰۰ سال پیش در محیط تاریک حجاز تجلّی کرده امروز بر ما تجلی می­کند بلکه گذشت زمان و پیشرفت علم و دانش بشری به ما امکاناتی داده که بتوانیم بیشتر و بهتر از آن سود بجوئیم و در مورد آن تأمل و دقت داشته باشیم. ] ر. ک: مکارم شیرازی، ناصر، و همکاران، تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۳۰، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، چاپ ۲۲، همچنین ر. ک: مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، ج ۱ و ۲، ص ۲۳۶، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، ۱۳۷۲. [
مرحوم علامهٔ طباطبائی در تبیین اینکه چرا قرآن معجزهٔ جاوید برای همهٔ جهانیان هست می­فرماید: «تنها راه آوردن معجزه برای عموم بشر و برای أبد این است که آن معجزه از سنخ علم و معرفت باشد، چون غیر از علم و معرفت هر چیز دیگری که تصور شود که سروکارش با سایر قوای دراکه انسان باشد، ممکن نیست عمومیت داشته، دیدنش را همه و برای همیشه ببینند، شنیدنش را همه بشر و برای همیشه بشنوند، عصای موسایش برای همهٔ جهانیان و برای ابد معجزه باشد و نغمهٔ داوودی اش نیز عمومی و ابدی باشد، چون عصای موسی و نغمهٔ داود و هر معجزهٔ دیگری که غیر از علم و معرفت باشد قهراً موجودی طبیعی و حادثه ای حسی خواهد بود که خود ناخواه محکوم قوانین ماده و محدود به یک زمان و یک مکان معینی می­باشد و ممکن نیست غیر این باشد و به فرض محال یا نزدیک به محال اگر آنرا برای تمامی افراد روی زمین دیدنی بدانیم، باری باید همه سکنهٔ روی زمین برای دیدن آن در یک محل جمع شوند و بفرض هم که بگوییم برای همه و در همه جا دیدنی باشد برای اهل یک عصر دیدنی خواهد بود نه برای ابد...» ] علامه طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ج ۱، ص ۶۱ و ۶۲، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ [
۲. لازمه خاتمیت معجزه­ای جاودانه است
از آنجا که خداوند متعال پیامبر اکرم(ص) را به عنوان خاتم­النبیین معرفی کرده است و دین و آئین او را به عنوان آخرین دین خاتم اعلام کرده، لذا لازم است این دین اسلام از ویژگی­های خاصی چون شمول و جامعیت و اکملیت و جهانی بودن برخوردار باشد. یعنی اینکه این دین می­بایست برای همهٔ انسانها و جوامع بشری در تمامی عصرها و مکانها، آنهم در تمامی ابعاد و زمینه­های فردی و اجتماعی برنامه و احکام و دستورات کاملی ارائه بدهد از این رو ضروری است که این چنین دین خاتمی با این ویژگی­هایش معجزه­اش خالد و جاودانه باشد تا اینکه همیشه زنده و پوینده باقی بماند و تمام نسل­های بشر تا آخر زمان از آن سود بجویند.
اتفاقاً یکی از ابعاد اعجاز قرآن که اکثر اندیشمندان و مفسرین قرآنی ] معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، ص ۴۳۱ و ۴۳۲، انتشارات مؤسسه فرهنگی انتشارات التمهید، چاپ اول، ۱۳۷۸. همچنین سبحانی، جعفر، الالهیات، ج ۳، ص ۳۹۸ و ۴۰۳ – ۴۰۶، انتشارات مرکز علمی دروس اسلامی، چاپ سوم، ۱۴۱۲ ق. [بر آن تکیه کرده­اند: «اعجاز تشریعی» قرآن است. یعنی احکام و برنامه­ها و قوانین قرآن به گونه­ای خارق­العاده و منحصر بفرد است که هیچ کتاب و قانونگذاری نتوانسته مثل آنرا بیاورد چرا که با مطالعه و دقت در آیات این ویژگی­های بی­بدلیل را می­توان یافت:
الف) احکام و مقررات دین اسلام و قرآن از شمول و جامعیت برخوردار است و برای تمامی افراد بشر برنامه و دستوراتی ارائه کرده است «ذکری للعالمین»(سوره انعام/۹۰) قرآن برای تمامی شؤون زندگی بشر اعم از تربیتی و فرهنگی و اقتصادی و سیاسی و عبادی سازوکارهائی ارائه داده است و با این برنامه­ریزی جامعه زمینه رشد و تعالی و سعادت همهٔ جهانیان را فراهم می­سازد. «ما فرّ طنافی الکتاب من شی» ] سوره انعام، آیه ۳۸. [ما در قرآن هیچ چیزی را فرو گذار نکردیم. و یا می­فرماید: «و کتاب آسمانی را بر تو نازل کردیم که روشن گر همه چیز است» ] سوره نحل، آیه ۸۹. [امام باقر(ع) می­فرماید: «به راستی خدای تبارک و تعالی چیزی که امت بر آن نیازمند باشد وا نگذاشته و آنرا در کتابش نازل کرده و برای رسولش بیان کرده است...» ] کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۵۹. [
قرآن کریم عملاً نشان داده که هرچه زمان بیشتر جلو می­رود، می­تواند پاسخگوی تمامی نیازهای بشری و جامعهٔ جهانی باشد. به طوری که فقیهان اسلام شناس و حقوق­دانان، تاکنون بیش از پنجاه کتاب فقه و قانون در رشته­های مختلف به نگارش در آوردند. ] مطهری، مرتضی، وی و نبوت، ص ۳۳۹ و ۳۴۰، انتشارات صدرا، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۸. [به هر روی پیشرفتهای بشر در علوم تجربی و انسانی و در کشف طبیعت و قوانین حاکم بر آن و شناخت شئون انسان نیز نمی­تواند او را از هدایت و معارف قرآن بی­نیاز سازد، بلکه هرچه انسان در شناخت طبیعت بیشتر پیش می­رود، حقانیت وحی و قرآن را بیشتر درک می­کند و اگر پاسخ برخی سؤالات خود را دربارهٔ انسان و جهان می­یابد، پرسشهای دقیقتر و ظریفتری را پیش روی خود می­بیند که کشف پاسخ آنها را بدون الهام از آسمان وحی و معارف قرآن کریم ممکن نمی­داند و بهترین شاهد و دلیل بر این سخن، گرایش روزافزون مردم کشورهای متمدن جهان به سوی اسلام و قرآن کریم یا معارف فرا طبیعی مکاتب دیگر است. ]جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن ج ۱) ص ۳۰۷، نشر اسراء، چاپ سوم، قم ۱۳۸۱. [
ب) تمام قوانین و احکام قرآن و اسلام متکی به مقتضیات فطرت پاک و نهاد انسانی است و کوچکترین تضادی با سنن خلقت آدمی ندارد و این خود مهمترین رمز بقاء قوانین آن است: «پس روی خودت را متوجه به آیین خالص پروردگار کن. این فطرتی است که خداوند، انسان­ها را بر آن آفریده، دگرگونی در آفرینش الهی نیست، این است آیین استوار ولی اکثر مردم نمی­دانند». ] سوره روم، آیه ۳۰. [حکیم فرازنه آیت­الله جوادی در این مورد می­فرماید: بدون شک یکی از ارکان جاودانگی قرآن کریم، هماهنگی آن با فطرت و عقل بشر است؛ زیرا چگونه ممکن است کتابی برای راهنمایی و هدایت انسان نازل گردد و هماهنگی عمیق با جهان شگفت و ژرف از یک سو و با جان ملکوتی آدمی از سوی دیگر نداشته باشد و همچنان رهنما و هدایتگر باقی بماند؟ ] جوادی آملی، عبدالله، قرآن در قرآن (تفسیر موضوعی قرآن ج ۱) ص ۲۹۳؛ مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، قم ۱۳۸۱.[ج) قرآن ملاک وضع و تشریع احکام و قوانین خود را مبتنی بر مصالح و مفاسد واقعی امور قرار داده است، یعنی هر آنچه را که با سعادت و تعالی انسان ناسازگار باشد تحریم و هر آنچه که در جهت هدایت و رشد آدمی باشد حلال معرفی کرده است و هرگز در تحلیل و تحریم­ها از افکار ملتها پیروی نکرده است. ] ر. ک: معرفت، محمدهادی، التمهید، ج ۶، ص ۲۶۳، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، چاپ سوم ۱۴۱۶ ق. همچنین ر. ک: سبحانی، جعفر، الالهیات، ج ۳، ص ۴۰۳ – ۴۰۶ و مطهری، مرتضی، وحی و نبوت، ص ۳۳۵. [
د) از آنجا که انسان مرکب از جسم و روح است، فرامین و تشریعات قرآنی به هر دو بعد انسانی توجه داشته است. لذا در حالی که به خواسته­ها و ارزش­های معنوی و عبادی آدمی احترام گذاشته در همان حال به خواسته­های دنیوی و لذائذ مشروع او توجه و اهتمام داشته و از آن غفلت نورزیده است. «کذلک جعلناکم امهًٔ وسطا» ] سوره بقره، آیه ۱۴۳. [
&#۶۵۲۵۹;) احکام و تشریعات قرآنی با تمامی جوامع و تمدنهای انسانی اعم از گذشته و حال و آینده، هم خوانی وسازگاری دارد به همین دلیل فرهنگ اسلام و قوانین آن به راحتی توانست در اکثر جوامع دور یا نزدیک به سادگی و به سرعت رشد و گسترش یابد. ] سبحانی، جعفر، الالهیات، ج ۳، ص ۳۹۸ – ۴۱۲. [
۳. تحدی قرآن
یکی دیگر از بهترین و محکمترین سندها و شواهد بر حقانیت و راز جاودانگی، قرآن کریم، خود خداوند و آیات قرآنی است که از همهٔ جهانیان دعوت به تحدی و مبارزه طلبی کرده است. قرآن در آیات متعدد و به طرق متفاوت، تحدی کرده گاهی به آوردن کل کتابی مثل قرآن ] سوره طور، آیه ۳۳ و ۳۴.[ و گاهی به ده سوره، ] سوره هود، آیه ۱۳. [ و حتی یک سوره ] سوره یونس، آیه ۳۸. [ گرچه از همهٔ افراد و امکانات جن و انس بهره بگیرید. ] سوره اسراء، آیه ۸۸. [اما همواره از آن زمان تاکنون هیچ یک از مدعیان و معارضان نتوانسته­اند به این تحدی قرآن پاسخ مثبت بدهند و همگی در این مبارزه شکست خورده­اند و خواهند خورد. چرا که خود خداوند متعال بعد از چندین نوبت تحدی برای آخرین بار با قاطعیت هرچه تمام عجز و ناتوانی نهایی و ابدی آنها را اعلام می­فرماید:
«اگر تمامی انس و جن گرد هم آیند و بخواهند، همانند این قرآن بیاورند، هرگز نتوانند، گرچه همگی پشت در پشت یکدیگر قرار بگیرند» ] همان. [ همچنین در جائی دیگر با واژهٔ «لن تفعلوا» خبر از ناتوانی معارضان در آینده می­دهد و می­فرماید: «اگر به آنچه بر بندهٔ خویش فرستاده­ایم ناباورید و شک دارید، پس همانند، یک سورهٔ آن را بیاورید (یا سوره­ای از همچون فردی بیاورید) ... و اگر (چنین کاری نکردید) و هرگز نتوانید کرد، پس پروا کنید از آتش که فروزندهٔ آدمیان و سنگ خارا می­باشد و برای کافران آماده گردیده است» ] سوره بقره، آیه ۲۳ و ۲۴. [ در این آیه که اخبار از آینده به صورت مطلق می­دهد خود از اعجاز غیبی قرآن است. از این­رو جای هیچ شک و شبهه­ای نیست که کسی نمی­تواند مدعی شود شاید در آینده کسی یا کسانی در مقام تحدی قرآن پیروز شوند.
یکی از بهترین دلایل بر این امر که تحدی و شکست مخالفان را ثابت می­کند شواهد و مدارک مسلم و متواتر تاریخی است که آنرا در سه محور می­توان خلاصه کرد: ۱- عجز و شکست ادبا و شعراء عرب در برابر آیات الهی. ] ر. ک: یعقوبی، ابن واضع، تاریخ یعقوبی، ج ۱، ص ۲۶۲ – ۲۶۹، ناشر مکتبهٔ حیدریه، نجف ۱۳۸۴ ق. همچنین ر. ک: جرجی زیدان، مؤلفات جرجی زیدان، ج ۱۱، ص ۶۲۲ – ۶۲۶. انتشارات دارالجیل، بیروت ۱۴۰۲. [۲- رسوایی و افتضاحات هماوردان و تلاشهای بی­فرجام آنان. ] از باب نمونه می­توان به یاوه­گویی­های مسلیمهٔ الکذّاب، سجّاع بنت الحارث، اسودالانسی، ابن مقنع و ... اشاره کرد برای اطلاع بیشتر می­توان به این کتب مراجعه کرد. تاریخ طبری، ج ۲، ص ۵۰۸ و ۵۰۴ و ۴۹۶ و ۴۸۶ انتشارات مکتبه ارومیه قاهره ۱۳۵۸، همچنین سیرهٔ ابن هشام ج ۴، ص ۲۴۷ و ۲۲۳ و مطبعهٔ المصطفی، ص ۱۳۵۵. همچنین محمدهادی معرفت، التمهید، ج ۴، ص ۲۲۷ – ۲۵۶، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۶. [ ۳- اعترافات مخالفان و فرهیختگان ادب و هنر عرب. ] ر. ک: سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۲۸۸ و ۳۱۳ و ج ۲، ص ۲۱ – ۲۵. [
ما فقط نمونه­ای از قسم سوم را ذکر می­کنیم. لبیدبن مغیره مخزومی او که به گل سر سبد عرب، ریحانهٔ العرب و امیر سخن در میان مشرکان معروف بود وقتی سروش روح افزای کلام الهی را شنید با تمام کین­ورزی و دشمنی، لب فرو بست و خانه نشین شد و هنگامی که مورد سرزنش دیگر مشرکان قرار گرفت در جواب گفت: بخدا قسم این سخنان نه شعر و سحر است و نه هذیان­گوئی دیوانگان. بلکه این گفته­ها از کلام الهی است. ] طبری، ابوجعفر محمدبن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۹۸؛ دارلمعرفهٔ بیروت. [
پس جای هیچ­گونه تردیدی نیست که نه در گذشته که مخالفان بیشترین انگیزه را داشتند و نه در آینده کسی را توان هماوردی و مقابله با قرآن را نیست زیرا که آنان با تمام توان و انگیزه­هایی که داشتند و معروف به فخر فروشی بودند و از آن طرف نسبت به آداب و رسوم جاهلی خویش بسیار متعصب بودند و به سبب اسلام و قرآن آیین و اعتبار و شهرت و منافع خویش را در خطر می­دیدند در این مبارزه شکست خورند. ] ر. ک: مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن شناسی، ص ۱۲۳ – ۲۲۶. انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۰. [تا چه برسد به آینده­گان که هم توان و قدرت کافی را ندارند و هم انگیزهٔ سابق را ندارند.
۴. اعجاز عام قرآن
یکی دیگر از شواهد و مدارکی که مدعای جاودانگی اعجاز قرآن را ثابت می­کند، قول به اعجاز عام و عمومی قرآن است توضیح اینکه علماء و مفسرین قرآنی در رابطه با ابعاد و به اصطلاح وجوه اعجاز قرآن، اقوال متفاوتی مطرح کرده­اند؛ ] برای اطلاع از اقوال مختلف علماء رجوع شود به کتاب سعید رضایی، اعجاز نور، ص ۱۰۹ – ۲۹۶ مرکز فرهنگی انصار المهدی، ۱۳۷۸. [اما برخی از مفسرین همچون علامه طباطبایی(ره)، ] ر. ک: المیزان، ج ۱، ص ۵۹ – ۶۱. [و آیت الله خوئی ] ر. ک: البیان فی تفسیر القرآن، ص ۴۳ – ۹۱، انتشارات امید، چاپ هشتم، ۱۴۱۶. [و ... بر این باورند که معجزه بودن این کتاب الهی و تحدی آن در تمامی سوره­ها و در تمامی وجوه و ابعاد آن است؛ هم از لحاظ بیانی در فصاحت و بلاغت و اسلوب جدید و هم در تشریع و وضع احکام، هم در اخبار غیبی و اشارات علمی و عدم تناقض و اختلاف در آیات و هم در بیان معارف بلند عقلی و دیگر جهات همه و همه از وجوه اعجاز قرآن هستند.
علامهٔ طباطبائی در تبیین نظریهٔ خویش می­فرماید: اگر تحدی قرآن در خصوص فصاحت و بلاغت و عظمت اسلوب آن بود، دیگر نباید از عرب تجاوز می­کرد و تنها باید عرب را تحدی می­کرد که اهل زبان قرآنند و حال آنکه می­بینیم سخنی از عرب به میان نیامده و در عوض از همهٔ جن و انس دعوت به عمل آمده، پس اینکه بطور مطلق تحدی کرد و نفرمود کتابی فصیح مانند آن بیاورید و یا کتابی مشتمل بر چنین معارفی بیاورید، می­فهامند که قرآن از هر جهتی که ممکن است مورد برتری قرار گیرد برتر است نه یک جهت و دو جهت. بنابراین قرآن کریم هم معجزه­ای است در بلاغت برای بلیغ­ترین بلغا و هم آیتی است فصیح برای فصیح­ترین فصهاء و هم خارق العاده­ای است برای حکماء در حکمت و هم سرشارترین گنچینهٔ علمی معجزه آسا برای علماء و هم اجتماعی­ترین قانون برای قانون­گذاران و خلاصه معجزه است برای همهٔ عالمیان تا روز قیامت. ] ر. ک: المیزان، ج ۱،ص ۵۹ و ۶۰. [
نتیجه آنکه قرآن که مدعی است، کتاب و معجزهٔ پیامبر خاتم است و دین اسلام بعنوان آخرین آیین و برنامهٔ سعادت و هدایت بشر، برای تمامی جهانیان آمده، حتماً لازم است اعجازش ابدی و نامحدود و جاودانه باقی بماند تا بتواند پاسخگوی تمامی نیازهای بشر باشد.

محمد رضا بهدار

منبع : حلقه