تعامل فلسفه با جامعه شناسی از نظر زیمل

● درآمد:
زیمل را از بنیانگذاران جامعه شناسی در آلمان می دانند.آرای او مناقشه های متعددی را برانگیخته اما نکته جالبی که در اندیشه های زیمل می توان مشاهده کرد، توجه او به فلسفه است.
خواننده مقالات جامعه‌شناختی و فلسفی زیمل باید با توانایی او در برقراری پیوندهایی میان متفاوت‌ترین پدیده‌ها مواجه شود آنچنان كه الگوهای روابط اجتماعی در جامعه همواره همچون شبكه‌ای پیچیده در كار او نمایان می‌شوند. با این همه، این خطر وجود دارد كه خواننده در این پرسه‌زدن پایان‌ناپذیر از یك جنبه زندگی اجتماعی به دیگری گم شود.
چنین خطری با معنای متغیری كه زیمل غالبا به مفاهیم اصلی‌اش می‌دهد، تشدید می‌شود. همچنین، شكل مقاله‌گونه بیشتر آثار زیمل مشخصه دیگری از اندیشه او را آشكار می‌سازد. مقالات زیمل تقریبا هیچگاه با زیرنویس و ارجاعات دیگر به منابع مثال‌هایش توأم نیست. این مطلب همان‌قدر در مورد آثار اصلی جامعه‌شناختی‌اش صدق می‌كند كه در مورد مقالاتش. همان‌طور كه یكی از معاصرانش خاطرنشان كرده است، آثار زیمل حتی به لحاظ شكل ظاهری‌شان از جامعه علمی متمایز است. آنها مخلوقات آزادانه ذهنی آزاد است كه هرگز نیازمند اشاره به نتایج پیشینیان یا تایید پژوهشگران همكار نیست... كسی نمی‌تواند از خود آثار او دریابد كه چه وقت انتشار یافتند، چه انگیزه‌هایی ممكن است بر آنها تاثیر گذاشته باشند، كجا ممكن است درگیر جریان تحول علمی شده باشند و با چه دیدگاه‌ها و نظریه‌هایی ممكن است در تضاد بوده باشند. می‌شود گفت كه آنها اشكالی دلبخواهی و جاودانند كه... «پیتاس فاصله» را در تمام جهات با خویشتنداری متكبرانه و منحصربه‌فردی حفظ می‌كنند.
از این لحاظ نیز آثار زیمل با آثار معاصرانش مانند دوركیم و وبر بسیار متفاوت است. شكل مقاله‌ای بیانگر انگیزه ضد روشمند (آنتی سیستماتیك) فكری‌ای است كه برای اعضای سنتی جامعه علمی آزار‌دهنده است. شكل مقاله‌ای بیشتر با مفهوم دیگری از جامعه‌شناسی سازگار است كه نسبت آن را با قدری مسامحه «جامعه‌شناسی به مثابه شكلی هنری» توصیف می‌كند.
اگرچه زیمل مفهوم جامعه‌شناسی‌اش را به مثابه رشته‌اش مستقل به‌صورت خلاصه بیان كرده و از آن دفاع كرده است، تقریبا اثری از دخالت او در مباحثات اصلی آكادمیكی زمانش وجود ندارد. برای استنباط موضع زیمل در بحث روش‌شناختی در اقتصاد سیاسی (the Methodenstreit) یا در بحث مربوط به نقش ارزش‌ها در علم اجتماعی (the Werturteilsstreit) شخص با مشكل روبه‌رو می‌شود. زیمل، برخلاف وبر، هرگز در چنین مباحثاتی شركت نكرد و این مباحثات در صورت‌بندی او از سرشت و وظایف جامعه‌شناسی به‌طور مشخص تاثیری نداشتند. در جایی كه زیمل مسائل و مباحث آكادمیكی را برمی‌گزید، آنها به قلمروهای دیگری مربوط می‌شدند مانند اتحادیه‌های صنفی آزاد، دانشجویان خارجی، زنان و مدرسان غیر‌دائمی در دانشگاه‌های پروس.
اما اگر همه اینها درست است، پس چه چیزی در مورد زیمل در مقام جامعه‌شناس وجود دارد كه همعصران او را برمی‌انگیخت؟ زیمل مسلما یكی از نخستین جامعه‌شناسان در آلمان است كه جامعه‌شناسی را به مثابه رشته‌ای محدود و مستقل بنیان گذاشت. معاصرانش، همان‌طور كه نسل‌های بعدی جامعه‌شناسان او را به‌خاطر بصیرت‌های عمیقش نسبت به زندگی اجتماعی كه در آثار جامعه‌شناختی و فلسفی‌اش موج می‌زد، تحسین می‌كردند، این بصیرت‌ها صرفا شامل بررسی پیش‌شرط‌های روابط اجتماعی (مكان، توده) نمی‌شود بلكه بررسی خصایص بنیادی سازمان اجتماعی (سلطه و انقیاد، تضاد) را نیز شامل می‌شود. در برخی از آثارش، مخصوصا در فلسفه پول، نظریه اجتماعی كلی‌تری نیز از مدرنیته و جامعه‌شناسی زندگی مدرن (مخصوصا زندگی كلانشهری) وجود دارد. همچنین در آثارش مجموعه حیرت‌انگیزی از تحلیل‌های دقیق و ظریف از ظاهراً بی‌اهمیت‌ترین وجوه زندگی روزمره (اوقات غذا، نامه‌نوشتن) وجود دارد همچنان كه از برخی تیپ‌های اجتماعی ظاهراً حاشیه‌ای ولی روشنگر (غریبه، ماجراجو) و از همان اوان كارش، زیمل ثابت كرد كه در تحلیل حالات روان‌شناختی (بدبینی، بی‌اعتنایی و غیره) استاد است.
با این همه فقط مضامین بسیار گسترده و گوناگون نیست كه بر معاصران او تاثیر گذاشته است. آنان بارها و بارها نحوه ارائه این مضامین را ستوده‌اند.
برای مثال درباره فلسفه پول گفته می‌شود كه «كتاب زیمل، به لحاظ شكل و محتوایش باید استادانه توصیف شود، می‌توان گفت هنرمندانه تحریر شده است. تجزیه و تحلیل روان‌شناختی فرآیندهای نیمه‌آگاهانه یا تماما ناآگاهانه همان‌قدر درخشان انجام می‌شود كه به بیان او می‌آید.» آن كیفیت هنرمندانه، آن كشش و گیرایی زیبایی‌شناسانه مربوط به نحوه ارائه مطالب كه آثار زیمل را در ردیف بهترین آثار نویسندگانی مانند تئودور آدورنو یا والتر بنیامین ـ كه هر دو خود، استادان شكل مقاله‌ای‌اند ـ درمی‌آورد برای آن كسانی كه در صدد معرفی‌كردن و خلاصه‌كردن آثار جامعه‌شناختی زیمل‌اند، دشواری‌های خاص خود را دارد. همان‌طور كه یكی از معاصران دیگرش خاطرنشان كرده است: «درست همان‌طور كه بهترین پاره اثری هنری هنگامی كه تلاش می‌كنیم محتوای آن را به زبانی غیر از زبان هنرمند بازتولید كنیم از میان می‌رود، همان‌گونه نیز محتوای بسیاری از آثار فرهنگی ـ فلسفی زیمل به‌نظر می‌رسد آنچنان با هنر شخصی غیر‌قابل تقلید خالقش گره خورده است كه در ترجمه آن به شكل غیرشخصی گزارش علمی محو می‌شود.»
اگر مقدمه حاضر بر كار زیمل قائل به چنین محدودیتی باشد، پس باید آن در عین حال حاكی از آن باشد كه هیچ چیز جای خواندن متون اصلی را آنجا كه امكان چنین امری وجود دارد نمی‌گیرد. اگر این مقدمه در كارش موفق شود پس باید خواندن و بازخواندن آنها را موجب شود.
غیر از تلاشی كه برای نشان دادن برخی از ویژگی‌های اصلی زندگی و نظریه اجتماعی زیمل انجام می‌شود، یعنی كاری كه تنها به صورت خلاصه می‌توان انجام داد، هدف آنچه در پی می‌آید برجسته كردن برخی از ویژگی‌های كمتر شناخته‌شده كار زیمل است كه به سهولت در دسترس خواننده انگلیسی‌زبان نیست. به ویژه، بر تحول اولیه زیمل تاكید خواهد شد تا نشان داده شود- همان‌طور كه در آغاز تلویحاً گفته شد- تا چه اندازه طرح جامعه‌شناختی زیمل طرحی بدیع بود كه مقدم بر بسیاری از تحولات متعاقب آن در نظریه و پژوهش جامعه‌شناختی است.

دیوید فریزبی

منبع : روزنامه تهران امروز