تبدیلات گازی و فرصت کسب بازارهای بزرگ جهانی

مقدار ذخایر اثبات شدهٔ گاز دنیا حدود ۱۴۰ تریلیون متر مكعب است كه حدود ۳۰ درصد آن در منطقهٔ خاورمیانه قرار دارد. از آن جمله می‌توان به بزرگترین مخازن گازی جهان نظیر پارس جنوبی و میدان گازی شمال كشور اشاره كرد. با وجود این ذخایر گازی، طبق آمار (SRI)، خاورمیانه تنها ۹ درصد بازار محصولات گازی جهان را در اختیار دارد.
گاز طبیعی، سوختی پاك و خوراكی مناسب برای صنایع شیمیایی است؛ اما به‌دلیل ویژگی‌های خاص خود، انتقال آن به سمت بازار مصرف دشوارتر و گرانتر از انتقال نفت خام است. این مسئله ناشی از مشكلاتی نظیر نبود بازار امن و مناسب، هزینهٔ بالای حمل و نقل و گران و پیچیده‌بودن تكنولوژی‌های انتقال نظیر LNG و خطوط لوله است. به عنوان مثال یك كشتی LNG، حدود ۳۳ میلیون گالن LNG با ارزش گرمایی حدود ۳ تریلیون BTU جابجا می‌نماید، در حالیكه یك كشتی نفتكش (كه ساده‌تر و ارزانتر نیز هست) ۲.۲ میلیون بشكه نفت خام با ارزش گرمایی برابر با ۱۳۰ تریلیون BTU را انتقال می‌دهد كه حاكی از بالابودن هزینهٔ انتقال گاز طبیعی است. علاوه بر این، مشكلات زیست‌محیطی تولید و انتقال LNG و همچنین هزینهٔ بالا و ضرورت رعایت مسایل ایمنی سایر روش‌های صادرات گاز نظیر خط لوله و هیدرات، صادرات گاز را با مشكلات بیشتری روبرو می‌سازد.
از این رو، تبدیل گاز طبیعی به مواد شیمیایی و جایگزین كردن صادرات این مواد به جای صادرات گاز، علاوه بر اینكه بازار فروش مناسب و مطمئنی دارد، ارزش افزودهٔ بیشتری را نصیب كشور صادركننده می‌كند و مشكلات صادرات گاز را نیز به همراه ندارد.
موفقیت در این بازار بالقوه علاوه بر بهره‌مندی از تكنولوژیهای مناسب نیازمند توان مدیریت بازار است. بدین معنی كه بازارهای بالقوه شناسایی و ارزیابی كرده و پس از شناخت فرصتها نسبت به تدوین استراتژی بازار و پیاده‌سازی آن اقدام نمود. شركتهای بزرگی كه در حوزه تبدیلات گازی فعالیت می‌كنند اقدامات ویژه‌ای را در این زمینه انجام داده‌اند كه بیانگر اهمیت توجه به بازاریابی در این حوزه است. شركت متانكس كه بزرگترین تولیدكننده متانول جهان به شمار می‌آید به منظور توسعه بازار محصولات خود علاوه بر مطالعه و بررسی بازارهای موجود اقدام به بررسی رویكردهای مصرفی جدید برای محصولات خود نموده و دست به نوعی بازارسازی برای متانول تولیدی خود زده است. مقالات، سمینارها، گزارشات و منابع اطلاع‌رسانی همچون سایت اینترنتی متانكس حاكی از نوعی تلاش برای فرهنگسازی و تسهیل بهر‌گیری از متانول در حوزه‌های جدید نظیر پیل‌های سوختی، مصرف مستقیم در خودروها و سایر روشهای مصرفی است.
در این بخش جهت بیان ضرورت توجه به بازارهای تبدیلات گازی به بررسی بازار عرضه و تقاضای GTL به‌عنوان نمونه‌ای از تبدیلات گازی در آسیا می‌پردازیم:
▪ بازار عرضه وتقاضای فرآورده‌های حاصل از تبدیل گاز به مایع GTL)) در آسیا
فناوری تبدیل گاز طبیعی به فراورده‌های مایع (Gas to Liquids)، به فرآیندی اطلاق می‌گردد كه در آن، بتوان گاز طبیعی را به فرآورده‌های باارزش، از جمله متانول، دی‌متیل‌اتر و سایر فرآورده‌های میان‌تقطیر (مانند بنزین، گازوییل و نفت سفید) تبدیل نمود. این فناوری هر چند بیش از ۷۰ سال قدمت دارد، ولی در مقیاس تجاری، هنوز در ابتدای راه توسعهٔ خویش قرار دارد. فناوری تبدیل گاز به فرآورده‌های مایع گرچه برای بسیاری از توسعه‌دهندگان عمدهٔ این تكنولوژی، مانند شل، ساسول، اكسان‌موبیل و سنترولیوم شناخته شده است، اما تعداد واحدهای بزرگ تجاری در جهان در این زمینه بسیار محدود است و امروزه مقدار كمی از منابع مالی مؤسسات بزرگ به این امر اختصاص یافته است. با این حال، در سال‌های اخیر، توجه زیادی به كاربرد این فناوری برای استفاده از منابع گازی شده است.
▪ بررسی عرضه و تقاضای GTL در آسیا
طبق پیش‌بینی‌های موجود، تقاضای نفت در آسیا، در سال ۲۰۲۰ به ۳۴.۹۹ میلیون بشكه در روز بالغ می‌گردد. (یعنی در حدود دو برابر تقاضای ۱۷.۵۸ میلیون بشكه‌ای آن در سال ۱۹۹۶). بنابراین، GTL آینده‌ای امیدواركننده در رقابت تنگاتنگ با دیگر طرح‌های توسعه‌ای مراكز پالایشی و با هدف پاسخ به رشد تقاضای نفت، خصوصاً فرآورده‌های میان‌تقطیر در آسیا خواهد داشت؛ همچنین، كاهش آلودگی ناشی از انتشار Co۲ از جمله موارد قابل توجه در توسعه تولید GTL در آینده به‌شمار می‌رود.
از این رو، پیش‌بینی می‌شود كه كل تقاضای بالقوه GTL در آسیا در سال ۲۰۰۵، به ۵۰۰ هزار بشكه در روز بالغ گردد.
همچنین، تحقیق و توسعه در زمینه‌های مرتبط با امنیت انرژی، برای كشورهای توسعه‌یافته در این قاره، نظیر ژاپن، بسیار مهم و حیاتی است؛ این امر به به دلیل افزایش شدید تقاضا و مشكلات مخاطره‌آمیز ناشی از مسائل زیست‌محیطی، همانند آلودگی هوا، باران‌های اسیدی و گرم‌شدن زمین و و نیز لزوم هماهنگی برای دستیابی به اهداف سه‌گانه رشد اقتصادی، امنیت انرژی و حفاظت از محیط زیست است. این مسائل باعث می‌شود كه قارهٔ آسیا پتانسیل فراوانی جهت تولید و مصرف GTL‌ داشته باشد.
▪ منابع گازی آسیا و سیاست‌های بهره‌برداری از آنها
ساختار منابع عظیم گاز طبیعی آسیا در تمركز منابع آن در سواحل و حجم كوچك و متوسط میادین گازی آن، تبلور می‌یابد؛ میادین كوچك گازی با حجم ۰.۳ تا یك تریلیون فوت مكعب و یك تا سه تریلیون فوت مكعب، در حدود ۴۰ درصد از كل ذخایر قابل بهره‌برداری این منطقه هستند. زمانی كه میادین گازی با حجم سه تا ۱۰ تریلیون فوت مكعب به این میادین افزوده شوند، مقدار فوق به حدود ۸۰ درصد خواهد رسید.
بنابراین، از نظر اقتصادی، بهره‌برداری بهنیه از میادین كوچك و متوسط در منطقه، اهمیت ویژه‌ای یافته است و این نكته، به نفع توسعهٔ استفاده از فناوری GTL است كه برای این میادین مناسبتر است. علاوه بر آن، با توجه به توانایی‌های بالقوه عرضهٔ گاز طبیعی در این منطقه و طرح‌های در دست اقدام LNG پیش‌بینی‌ها نشان‌دهندهٔ احتمال اشباع بازار LNG آسیا تا سال ۲۰۲۰ و در مقابل توسعه بازار GTL است.
شركت‌های نفتی اكسون، بی‌پی، آموكو و ساسول، طرح‌هایی برای ساخت واحدهای GTL در آلاسكا و قطر دارند. براساس تجزیه و تحلیل‌های اقتصادی انجام شده در واحدهای GTL، قیمت فرآورده‌های حاصل از از گازهای همراه در فرآیند مذكور، بر اساس هزینه‌های سرمایه‌گذاری، در حد ۲۰ دلار در هر بشكه به همراه هزینه‌های عملیاتی در حدود ۵.۱۱ دلار در هر بشكه، تخمین زده می‌شود.
براساس پیشنهاد شركت اكسون، با توجه به هزینه‌های سرمایه‌گذاری و عملیاتی، بالاترین قیمت فرآورده‌های GTL حاصل از میادین بزرگ، در حدود ۲۰ الی ۳۰ دلار در هر بشكه و برای میادین متوسط و كوچك، در حدود ۳۰ تا ۳۵ دلار در هر بشكه در نظر گرفته شده است.
▪ سرمایه‌گذاری قطر در واحدهای GTL
كشور قطر به‌دلیل دارابودن منابع عظیم گاز طبیعی، به یك مركز سرمایه‌گذاری در واحدهای GTL دنیا تبدیل شده است. مجموع ذخایر گاز طبیعی این كشور، ۹۰۰تریلیون فوت مكعب تخمین زده شده است و طبق برنامه، یك واحد GTL به ظرفیت حدود ۱۴۰هزار بشكه در روز، با سرمایه ۵میلیارد دلار و مشاركت شركت نفت قطر و شركت shell تا سال ۲۰۰۹ به بهره‌برداری خواهد رسید. عملیات مهندسی اولیه طرح، به شركت ژاپنی JGC واگذار شده است.
از سوی دیگر، شركت نفت قطر در حال مذاكره با شركت ساسول است تا ظرفیت واحد GTL مشترك خود را از ۳۴هزار بشكه در روز، به ۱۰۰هزار بشكه در روز افزایش دهد. ظرفیت اولین خط تولید این واحد، روزانه ۶۵هزار بشكه است كه قرار است در سال ۲۰۰۹ به بهره‌برداری برسد. فرآیند به‌كاررفته در این واحد، فرایند SPDP متعلق به شركت ساسول است و عملیات طراحی و ساخت واحد را شركت فرانسوی تكنیپ با هزینه ۶۷۵ میلیون دلار انجام خواهد داد.
شركت ExxonMobil نیز در حال گفتگو با شركت نفت قطر به منظور احداث یك واحد GTL بر پایه فرآیندی تحت عنوان تبدیل پیشرفته گاز طبیعی در قرن ۲۱ (۲۱AGC-) است كه در آن، طی یك فرآیند سه مرحله‌ای، گاز طبیعی به سوخت، روغن‌های روان‌كننده و خوراك اولیه واحدهای پتروشیمیایی تبدیل می‌شود.
▪ مزایای فرآورده‌های تولیدی از گاز طبیعی (GTL):
مقایسه GTL با نفت خام، حاكی از برتری كیفی فرآورده‌های حاصل از تبدیل گاز نسبت به فرآورده‌های پالایشی نفت خام است. كیفیت بهتر و درجه خلوص بیشتر، از جمله مشخصات تولیدات حاصل از GTL است كه در جدول شمارهٔ ۱ آورده شده است.
برش‌های نفتای حاصل از GTL، به‌دلیل عدد ستان پایین نسبت به خوراك پالایشگاهی، مواد مناسب‌تری برای واحدهای تولید اتیلن در واحدهای پتروشیمی به‌شمار می‌روند.
سوخت جت حاصل از فرآیند GTL، شامل مقدار كمی مواد آروماتیكی است كه احتراق مناسب و استارت خوب موتور را امكان‌پذیر می‌نماید.
نفت سفید حاصل از فرایند GTL كه در بردارندهٔ مواد پارافینیك نیز هست، به دلیل وجود مواد كاهنده دود، سوخت بسیار مناسبی به حساب می‌آید. لازم به ذكر است كه در مقایسه با هیدروكربورهای پایه نفتینیكی و آروماتیكی، هیدروكربورهای پارافینیكی دارای توانایی احتراق بهتری هستند.
نفت گاز پارافینیك حاصل از فرآیند GTL دارای عدد ستان بالا است و به دلیل عدم وجود مواد آروماتیكی، سوخت مناسبی به‌شمار می‌رود. مقایسه نفت گاز حاصل از فرآیند GTL با نفت گاز مصرفی در بازار آمریكا نشان‌دهندهٔ كاهش ۳۰درصدی اكسید نیتروژن، ۴۶درصدی منواكسید كربن و ۳۸درصدی هیدروكربورها در نفت گاز حاصل از فرآیند GTL است.
حذف مواد مسمومیت‌زای گوگردی در نفت گاز حاصل از نفت خام، نیازمند طراحی سیستم‌های جذب‌‌كنندهٔ مواد آلاینده‌ای، همچون اكسید نیتروژن و هیدروكربورهای اشباع شده است؛ لذا پیش‌بینی می‌شود كه در آینده، تقاضای نفت گاز بدون گوگرد تولیدی به روش GTL افزایش یابد.
هیدروكربورهای اشباع‌شده حاصل از فرآیند GTL، كاربردهای دیگری از جمله در زمینه روغن‌های روان‌كننده دارند. تولیدات XHVI شركت شل كه از واحدهای GTL در مالزی (Bintulu) به پالایشگاه‌های ژاپن (Yakkaichi) حمل می‌شود، پایه بسیاری از تولیدات این پالایشگاه به‌شمار می‌رود. با تركیب افزودنی‌های لازم در این پالایشگاه، انواع مختلفی از روغن‌های روانساز صنعتی برای كاربردهای مختلف تولید می‌گردد.
با توجه این مطلب، فرآورده‌هایی همچون نفت سفید و نفت‌گاز حاصل از فرایند GTL، به دلیل محتوای كم گوگرد و مواد آروماتیكی، همسویی بهتری با محیط زیست دارند. بعلاوه، هیدروكربوهای اشباع‌شده (پارافین‌ها) حاصل از این فرآیند، همانند واكس‌ها و روغن‌های روانساز، با توجه به كیفیت مطلوب آنها، دارای ارزش افزودهٔ بالایی در تولید دیگر فرآورده‌ها هستند. با این حال، هنوز تقاضا برای محصولات آن محدود است.

تهیه كننده: علی رضا پیمان پاك
مأخذ:
۱- "GTL، راهكار‌ها و محدودیت‌ها"، مجلهٔ اقتصاد انرژی، شمارهٔ ۵
۲- Marketability of Liquid from natural Gas, IEEJ, September ۲۰۰۰
۳- تحولات بین المللی پالایش و پخش، شماره ۱۱، بهمن۱۳۸۱

منبع : پایگاه اطلاع رسانی صنعت گاز ایران