امامان کانون رحمت الهی

در این سلسله مقالات به گلستان معرفت امامان - علیهم‏السلام - نگاهی داریم; معرفتی كه امامان - علیهم‏السلام - فرمودند:
آن كس كه آن را نداشته باشد، مرگش مرگ جاهلی خواهد بود. بهترین متن برگزیده امام‏شناسی، زیارت جامعه كبیره است كه ما در این مقالات به شرح و توضیح اجمالی (در حد فهم قاصرمان) از جملات بلند آن داریم. در این مقاله به توضیح جمله «معدن الرحمهٔ‏» می‏پردازیم:
از ویژگی هایی كه برای امامان - علیهم‏السلام - در زیارت جامعه آمده، «معدن‏الرحمهٔ‏» (درود بر شما ای) مراكز و مخازن رحمت الهی است. «معدن‏» (به فتح میم و سكون عین و كسر دال، بر وزن «مجلس‏») اسم مكان و به معنای استقرار اشیای نفیس است. معنای «رحمت‏» روشن است ; در انسان‏ها به معنای دلسوزی می‏باشد كه زمینه ساز احسان به مرحوم است ; «الرحمهٔ رقهٔ تقتضی الاحسان الی المرحوم‏» (۱) و در مورد ذات مقدس ربوبی، از آن جا كه جسم نیست تا لوازم آن مانند دلسوزی و... را داشته باشد، به معنای حاصل آن است، یعنی احسان به مخلوق با افاضه وجود و توابع آن.
اینك باید دید كه مقصود از این كه امامان «معدن رحمت الهی‏» اند چیست ؟
● رحمت‏خداوند
در قرآن كریم، خیلی از «رحمت الهی‏» یاد شده است:
۱) به غیر از «بسم الله الرحمن الرحیم‏» كه ۱۱۴ بار در قرآن كریم ذكر شده، واژه «رحمن‏» ۵۷ بار و واژه «رحیم‏» ۹۵ بار در توصیف ذات مقدس ربوبی ذكر شده است. این كه تفاوت این دو چیست، مفسران وجوهی ذكر كرده‏اند. یك وجه آن این است كه «رحمن‏» اسم خاص خداوند و به معنای «رحمت گسترده الهی در دنیا» می باشد كه همه را تحت پوشش قرار داده، هم مؤمن و هم كافر را. اما واژه «رحیم‏» نام اختصاصی خداوند نیست و به معنای رحمت ویژه خداوند به مؤمنان است.امام صادق - علیه‏السلام - می‏فرماید: «الرحمن اسم خاص بصفهٔ عامهٔ الرحیم اسم عام بصفهٔ خاصهٔ‏» ، (۲) یعنی رحمن اسم خاص خداوند است‏با صفتی عام و رحیم اسم عام بوده و بر غیر خداوند هم اطلاق می‏شود، اما اختصاص به مؤمنان دارد.
۲) دو بار با «خیرالراحمین‏» توصیف شده است . (مؤمنون، آیات ۱۰۹و ۱۱۸)
۳) دو بار به عنوان «ذوالرحمهٔ‏» خوانده شده و در حقیقت اسم ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (كهف، آیه ۵۸ و انعام، آیه ۱۳۳) . در مواردی هم به عنوان وصف آمده است (از جمله سوره انعام، آیه ۱۴۷) .
۴) چهار بار «ارحم الراحمین‏» وصف ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (اعراف آیه ۱۵۱، یوسف، آیات ۶۴و۹۲ و انبیاء ۸۳) .
۵) دو بار واژه «ودود» وصف ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (هود، آیه ۹۰ و بروج، آیات ۱۳ و ۱۴) . به معنای محبت است ; یا به معنای مفعولی، یعنی ذات مقدس ربوبی محبوب اولیا و مؤمنین است‏یا به معنای فاعلی كه او بندگان صالحش را دوست دارد.
۶) یازده بار واژه «رؤف‏» اسم ذات مقدس ربوبی قرار گرفته است. (آل عمران، آیه ۳۰، بقره آیه ۱۴۳ و..). مرحوم شیخ صدوق می‏گوید:
«الرؤف معناه الرحیم و الرافهٔ الرحمهٔ; معنای رؤف همان معنای رحیم است و رافت همان رحمت است (۳) » ; از این حجم وسیع كاربرد واژه «رحمت‏» و مرادفات آن در قرآن كریم ، می‏توان این نكته را دریافت كه ذات مقدس ربوبی دوست می‏دارد بندگانش او را به این صفت‏بشناسند در مشكلات سخت و پیچیده به این وصف امید بخش الهی پناه ببرند و از سویی دیگر، بكوشند كه قطره‏ای از این دریا را در وجودشان تجلی بخشیده اهل مهر و رحمت‏به بندگان خداوند باشند.
● رحمت گسترده الهی
نكته‏ای كه در برخی از آیات به آن تصریح شده، رحمت گسترده الهی است. «و رحمتی وسعت كل شی‏ء... (۴) » و رحمت من همه چیز را فرا گرفته است ; تمام جهان هستی در حقیقت جلوه‏ای از رحمت گسترده ذات مقدس ربوبی است.
امام علی - علیه‏السلام - می‏فرماید:
«الله رحیم بعباده و من رحمته انه خلق ماهٔ رحمهٔ جعل منها رحمهٔ واحدهٔ فی الخلق كلهم فیها یتراحم الناس و ترحم الوالدهٔ ولدها...فاذا كان یوم القیامهٔ اضاف هذه الرحمهٔ الواحدهٔ الی تسع و تسعین رحمهٔ فیرحم بها امهٔ محمد - صلی‏الله علیه‏و آله - (۵) » ; خداوند نسبت‏به بندگانش رحیم است و از رحمت او اینست كه یكصد شاخه رحمت آفریده یكی از آن را بین تمام بندگان تقسیم كرده و به واسطه آن مردم نسبت‏به یك دیگر مهربانند و مادر نسبت‏به فرزند خود مهر می‏ورزد... و روز قیامت این رحمت را به نود و نه قسمت دیگر اضافه می‏كند و با همه آن‏ها امت پیغمبر اسلام را مشمول رحمتش قرار می‏دهد.
امام صادق - علیه‏السلام می‏فرماید:
«اذا كان یوم القیامهٔ نشر الله تعالی رحمته حتی یطمع ابلیس فی رحمته; هنگامی كه روز قیامت می‏شود، خداوند آن چنان رحمتش را می‏گستراند كه حتی ابلیس در رحمت او طمع می‏كند (۶) . ناگفته نماند كه رحمت‏حق گسترده است، لكن باید زمینه گیرندگی آن را فراهم كرد «...فساكتبها للذین یتقون ویؤتون الزكاهٔ... رحمت را برای كسانی خواهم نوشت كه اهل تقوا و دادن زكات باشند... (۷) » ; یعنی اگر در مواردی شاهد رحمت مورد انتظار نیستید، در فاعلیت رحمت‏شك نكنید، بلكه از خود انتقاد كنید كه چرا نتوانستید، آن را جلب كنید ! گر گدا كاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست! نور خورشید تابندگی دارد ولی اگر شما به پنجره‏ها پرده‏ای ضخیم و تیره زدید، نور خورشید به اتاق شما نخواهد آمد. این اشكال از خورشید نیست، از شماست كه جلو تابندگی آن را گرفته‏اید.
● امامان معادن رحمتند
اینك باید دید معنای این وصف در امامان - علیهم‏السلام - كه «معدن رحمت‏» هستند، چیست ؟
یك معنای این جمله آن است كه امامان - علیهم‏السلام - جلوه‏های رحمت گسترده الهی‏اند; هم در این جهان و هم در آن جهان! ایشان نسبت‏به دوستان و ارادت‏مندان خود مهر می‏ورزند. روایت‏شده است:
«ان اعمال الشیعهٔ تعرض علیهم فی كل یوم جمعهٔ وعشیتها فما كان من حسنهٔ اسرتهم و طلبوا من الله الزیادهٔ و ما كان من سیئهٔ اخرنتهم و استغفرواالله عزوجل لهم; اعمال شیعیان هر شب و روز جمعه بر امامان - علیهم‏السلام - عرضه می‏شود . اگر در پرونده آن‏ها اعمال خوب ببنند مایه مسرت و شادی آنان خواهد شد و از خداوند توفیق بیش‏تر شیعیان را در انجام این اعمال درخواست می‏كنند و اگر در پرونده آن‏ها اعمال بد ببینند، ناراحت می‏شوند و برای آن‏ها اشتغفار می‏كنند (۸) » ; این در دنیا، امادر قیامت هم با شفاعت‏خود گره گشای غم شیعیان خود هستند. امام صادق - علیه‏السلام - می‏فرماید:
«و الله ما اضاف علیكم الا البرزخ فاذا صار الامر الینا فنحن اولی بكم; به خدا قسم! تنها نگرانی‏ام در مورد شما برزخ است; اگر از آن جا عبور كرده به قیامت آمدید، اولای به شما هستیم (سرنوشت‏شما به دست ما رقم می‏خورد) (۹) » .
این معنا صحیح است، ولی به نظر می‏رسد باید برای این جمله معنای گسترده‏تری بیابیم و آن این است كه اصلا همه انسان‏ها بر سر سفره احسان اهل بیت نشسته‏اند. به بركت وجود آن‏ها آفریده شدند و طفیل وجود آن‏ها است كه روزی می‏خورند پیامبر - صلی‏الله‏علیه‏و آله - و امامان - علیهم‏السلام - علت غایی جهان هستی اند ; علت فاعلیت فاعل، «غایت‏» است. كسانی كه در كار پرورش و تجارت «گل‏» هستند، به امید گل‏های سر سبد گل را پرورش می‏دهند. آن گل‏های زیبای چشم نوازی كه روی سبد و در معرض دید مشتریان گذاشته می‏شود. اگر ببینند كه هر چه تلاش كنند ، جز گل‏های كم ارزش به بار می‏نشیند، قطعا دست‏به این كار نمی‏زنند. این جاست كه به حقیقت‏حدیث «لولاك لما خلقت الافلاك; اگر شما كه پیغمبر ما هستی، نبودی، افلاك را نمی‏آفریدیم‏» اهل بیت هم تجلی وجودی پیامبر اكرم - صلی‏الله‏علیه‏و آله - هستند. معنای حدیث این است كه اگر در عالم خلقت پیامبران و امامان معصوم و حضرت صدیقه طاهره - سلام‏الله‏علیهم‏اجمعین - نبودند، اصلا نمی‏ارزید كه جهانی آفریده شود. این‏ها گل‏های بی خار و معطر جهان هستی اند. خالق جهان هستی و باغبان وجود، طفیل وجود آنان، جهان هستی و دیگر انسان‏ها را آفرید.
قبل از آن كه انسان‏ها آفریده شوند، خداوند این موضوع را با فرشتگان در میان گذارد كه «و اذ قال ربك للملائكهٔ انی جاعل فی الارض خلیفهٔ‏» فرشتگان اعتراض كردند:
«اتجعل فیها من یفسد فیها و یسفك الدماء;» می‏خواهی انسان‏هایی بیافرینی كه در روی زمین فساد و خون ریزی كنند؟ از كجا فرشته‏ها فهمیدند؟ محل كلام است; برخی گفته‏اند آن‏ها از ماهیت‏خلقت انسان با این ویژگی پی بردند و بعضی گفته‏اند قبل از خلقت آدم، انسان هایی بودند به نام «نسناس‏» ; این‏ها اهل فساد و خون ریزی بودند كه نسل آن‏ها منقرض شد. فرشتگان با توجه به عملكرد آن‏ها چنین اعتراضی كردند. به هر حال، خداوند در پاسخ آن‏ها فرمود:
(انی اعلم ما لا تعلمون (۱۰) ; من چیزی را می‏دانم كه شما نمی‏دانید). آن چه آن‏ها نمی‏دانستند چه بود و آن چه خداوند می‏دانست چه؟ در این جا تفسیرهای مختلفی عرضه شده است. به نظر می‏رسد تفسیری كه از روایات اهل بیت - علیهم‏السلام - هم استفاده می‏شود، آن است كه فرشتگان تنها پرونده سیاه انسان‏ها را دیده بودند (فرعون‏ها، نمرودها ، معاویه‏ها، یزیدها و..). ، اما آن سوی مساله، پرونده‏های سفید و كاملا درخشان را ندیده بودند. آن‏ها چهره منور انبیا را ندیده بودند! ! آن‏ها چهره منور حضرت صدیقه طاهره - سلام الله علیها - را ندیده بودند! ! آن‏ها چهره نورانی امامان معصوم - علیهم‏السلام - را ندیده بودند! ! لذا لب به اعتراض گشودند.
در حدیثی از امام صادق - علیه‏السلام - آمده است كه فرشتگان بعد از آگاهی از مقام آدم، دانستند كه او و فرزندان «معصومش‏» سزاوارترند كه خلفای الهی در زمین و حجت‏های او بر خلق بوده باشند (۱۱) . آری، امامان - علیهم‏السلام - «معدن رحمت‏» اند. چه رحمتی بالاتر از رحمت اصل وجود و هستی! این انوار تابناك، زمینه ساز این فیض والا و برجسته الهی اند. پس سلام بر امامان كه معادن رحمت الهی‏اند.

حجهٔ‏الاسلام والمسلمین سید احمد خاتمی
پی‏نوشت‏ها:
۱. مفردات راغب، واژه «رحم‏»
۲. مفاهیم القرآن، ج‏۶، ص ۲۶۶.
۳. التوحید، ص ۲۰۴.
۴. اعراف، آیه ۱۵۶.
۵. مستدرك سفینهٔ البحار، ج ۴، ص ۱۳۵.
۶. بحارالانوار، ج ۷، ص ۲۸۷.
۷. اعراف، آیه ۱۵۶.
۸ . الانوار الطالعهٔ، ص ۴۶.
۹. بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۳۳۳.
۱۰. بقره، آیه ۳۰ .
۱۱. تفسیر المیزان، ج ۱، ص ۱۲

منبع : ماهنامه پاسدار اسلام