رومی در موسیقی غرب

نادر خلیلی، پژوهشگر و مترجم ایرانی مقیم آمریکا در دیباچه برگردان گزیده ای از اشعار مولانا جلال الدین بلخی رومی به زبان انگلیسی "فواره آتش" می نویسد:
"بسیاری از فارسی زبانان با این نظر موافق خواهند بود که حافظ، بزرگترین شاعر پارسیگو است، اما یکایک مترجمان در برگردان اشعار حافظ به زبان انگلیسی به حد کافی کامگار نبوده اند... امروزه در غرب جلال الدین رومی سرشناس ترین شاعر فارسی زبان است. برخی از فارسی زبانان هم رومی را برترین شاعر زبان خود می دانند، اما اگر منظور برتری در کمال بیان است، نه در معنای کلام، نظر خیلی ها تغییر خواهد کرد."
"کامروایی مولانا در غرب به دلیل بی کرانگی زبان و بیان او نصیبش شده است. او حرف مهمی برای گفتن دارد و آن را بدون گرفتاری در قید و بند زیبایی و پیچیدگی های زبان و فرهنگ فارسی بیان می کند. برای ارج گذاشتن به مولانا به عنوان یکی از بزرگترین استادان معنوی، نیازی نیست که خواننده از دوستداران شعر باشد."
با این نظر آقای خلیلی بسیاری از افراد آگاه به آثار و افکار رومی نیز موافق اند. اما اکثر آنها معتقدند که همانا شاعرانی چون کولمن بارکز و روبرت بلای (که هیچ کدام فارسی نمی دانند) توانستند رومی را در آمریکا بشناسانند و او را بر مسند بلندی بنشانند که اکنون می بینیم. شاعران معاصر آمریکایی اکنون غبطه می خورند و تلاش می کنند در یابند که چه گونه یک شاعر فارسی زبان هشتصد ساله توانسته است پر خواننده ترین شاعر در زبان انگلیسی شود.
پیوند نزدیک میان شعر و موسیقی امری بدیهی است. محبوبیت ادبی مولوی، پای او را به حیطه موسیقی غرب نیز کشاند و اکنون ده ها شعر مولانا به زبان انگلیسی وردِ زبان هنرمندان غربی است.
"هدیه عشق" از معروف ترین آلبوم های موسیقی است که بر مبنای اشعار مولانا ساخته شده است. "دیپاک چوپرا"، روانکاو و نویسنده هندی تبار آمریکایی موفق شد ستاره های ادب و موسیقی چون مدونا، کولمن بارکز، دمی مور، گلدی هون، مارتین شین و لورا دی را گرد هم آورد و این آلبوم را ضبط کند. "فیلیپ گلاس"، از معروف ترین آهنگسازان آمریکا هم بر پایه ترجمه کولمن بارکز موسیقی هایی ساخته است.
در پی آن آوازخوانان و آهنگسازان کمتر معروف هم دست به کار شدند و رومی را - آن گونه که خودشان می شنیدند - در آهنگ هایشان سرودند. تارنمای یو تیوب سرشار از نماهنگ های انگلیسی بر مبنای اشعار مولاناست.
برخی هم تصمیم گرفتند نتیجه زحماتشان را در شکل لوح فشرده (CD) وارد بازار کنند، به مانند "کریگ رایس" متخلص به "راماناندا"، آهنگساز و آوازخوان مقیم شهر "سدونا"ی ایالت آریزونای آمریکا. او در لوح فشرده "زبان رازآمیز" با استفاده از هنرمندان شهرش هشت آهنگ ضبط کرده است که برخی آب و رنگ هندی دارد. خود او می گوید که دلیل آن شاید اقامت بلند مدتش در هند بوده است.
"راماناندا" در باره نخستین احساسات ناشی از آشنایی اش با مولانا در اواخر دهه ١٩٧٠ میلادی می گوید:
"نخستین لحظات من با رومی لحظات هجوم آرامش و سکون به درون من بود. لحظاتی نرم و تاثیرگذار که من را به آواز خواندن واداشت و من ابیاتی را که روی کاغذ نوشته بودم، با آهنگ سرودم. همه آهنگ های این آلبوم همین گونه ساخته شد. کلام این آهنگ ها همچنان در درون من می پیچد. در فضای میان مفاهیم و اشراقات درونی آتشی شعله می کشد."
راماناندا با اینکه از کولمن بارکز بابت تفسیر شاعرانه اشعار مولانا سپاسگزار است، می گوید که اگر خود او فارسی بلد بود و مولانا را در زبان اصل می خواند، لابد قدرت آن آذرخش بیشتر می شد
از سوی دیگر، راضیه سلطانوا، استاد موسیقی در موسسه مطالعات خاوری و آفریقایی لندن، عمده ترین راز محبوبیت فوق العاده مولانا در غرب را در سرشت تصویری و آوایی اشعار رومی می داند:
"به نظر من، نیروی عاطفی و جذبه ای تصویرهای عشق در اشعار مولانا به ویژه به خوانندگان تک نواز محلی (هنرمندان گونه یا ژانر "کانتری") کمک کرد و به آنها الهام داد که آثار تازه بیافرند... هنرمندانی چون مدونا و گلدی هون یا دونا کاران در ژانر های مشخصی دست به کار اند. اما در همه این ژانر ها، اعم از پاپ و کانتری موزیک، علاقه ای به نحوه بیان کاملا آزاد و موزون و مرموز و افسونگرانه عشق همواره وجود داشته است. به خصوص وقتی که شعر به مانند اشعار مولانا استعداد رقصی هم داشته باشد و حرکات موزون دست و پا و بدن و کل وجود انسان را هم در بر بگیرد. از این رو موسیقی غرب به رومی رو آورد."
اما بانو سلطانوا نیز سهم ترجمه کامگارانه آثار مولانا به زبان انگلیسی را در درخشیدن شاعر هشتصدساله پارسیگو در غرب اندک نمی داند:
"مولانا از معدود شاعرانی است که اشعارش به خوبی به زبان انگلیسی برگردان شده است. شاعران زیادی بودند و هستند که در ترجمه آثار رومی کوشیده اند و می کوشند. یکی از آنها روبرت بلای، شاعر و مترجم بسیار توانای آمریکایی است که حتا فارسی بلد نیست، اما برایش جالب بود که تلاش بکند زیبایی شگفت انگیز و چرخش مستانه در دایره حس خاصی را از اشعار ترجمه شده رومی به نحوی بهتر به همزبانانش منتقل کند. او در این کار کامگار شد. ترجمه اخیر روبرت بلای که در آمریکا منتشر شد، نشان می دهد که اشعار مولانا از یک سو همچنان جذاب است و از سوی دیگر، به اندازه ای پهناور و نو است که هر مترجمی می تواند در دریای آن غوطه بزند و با گوهری تازه بیرون آید."
بعید نیست که پس از چندی مولوی که از طریق ترجمه خوب شعرش وارد جهان موسیقی غرب شده، اندک اندک به سایر بخش های زندگی هنری غربی ها هم نفوذ کند. کما این که "عمر کاشماشیک" از فیلمسازان دست اول هالیوود، زمانی گفته بود که قصد دارد در باره زندگی مولانا فیلمی بسازد.
اشعار مولانا به زبان انگلیسی در نمایش مد "دانا کارِن" (بنیادگذار شرکت معروف "دی کِی اِن وای")، در حالی که برترین مانکن های غرب روی صحنه راه می رفتند، پخش شد.
یک شرکت تولید کننده کارت های شادباش با کولمن بارکز تماس گرفته و به او پیشنهاد کرده بود که "روز جهانی مولانا" را تعیین کنند تا عشاق در آن روز مثل روز والنتین بهانه ای تازه برای تبریک همدیگر داشته باشند.
کوتاه سخن، نشانه هایی از جهانگیر شدن مولوی را در زمینه های مختلف می توان مشاهده کرد که می تواند بیانی از این بیت ها باشد:
چه‌ تدبیر ای‌ مسلمانان‌ که‌ من‌ خود را نمی‌دانم‌
نه‌ ترسا نه‌ یهودی‌ام‌ نه‌ گبر و نه‌ مسلمانم‌
نه‌ شرقی‌ام‌ نه‌ غربی‌ام‌، نه‌ عِلوی‌ام‌ نه‌ سُفلی‌ام‌
نه‌ ز ارکان‌ِ طبیعی‌ام‌ نه‌ از افلاک‌ِ گردانم‌
نه‌ از هندم‌ نه‌ از چینم‌ نه‌ از بلغار و صغسینم‌
نه‌ از ملک‌ِ عراقینم‌ نه‌ از خاک‌ِ خراسانم‌
نشانم‌ بی‌نشان‌ باشد مکانم‌ لامکان‌ باشد
نه‌ تن‌ باشد نه‌ جان‌ باشد که‌ من‌ خود جانم

mowlanayear

منبع : گیگاپارس