غارهای تاریخی (۳)

غار تنگ چوگان، كازرون (ساسانيان)

در تنگ چوگان، غارى بزرگ وجود دارد که مجسمهٔ عظيم شاپور اول در درون آن حجارى شده است. براى ورود به غار، بايد راهى که از پاى کوهستان، در سمت راست تنگ چوگان مى‌گذرد پيموده شود. طول دهانهٔ غار در گذشته نزديک به شانزده متر و بلندى آن کمتر از هشت متر بود. ارتش در سال ۱۳۳۶ جاده‌اى را براى عبور و رسيدن به غار احداث کرد.

ارتفاع اين مجسمه در حدود هفت متر و پهناى شانه‌هاى آن نزديک به دو متر و پهناى دست‌ها در محلى که از بدن دورتر قرار دارد، نزديک به سه متر است.

مجسمهٔ شاپور در قرن‌‌هاى گذشته بر اثر سنگينى زيادى واژگون شد و به تدريج قسمت‌هايى از دست و پاى آن شکست و قطعات بزرگى از مجسمه جدا شد. در سال ۱۳۳۶، نيروى نظامى موفق به نصب مجسمه روى دو پايه بتون مسلح شد و قطعات جداى دست و پاى مجسمه را نيز در کنار آن نهادند.

در داخل غار، دهليزها و دالان‌هايى است که به دل کوهستان راه مى‌يابد. با پيشروى به درون غار، ‌ مى‌توان به حوض‌ها و آب‌چکه‌هاى سقف، تاقنماها و چاه رسيد. پس از آن، دهليزها به جايى منتهى مى‌شوند که آب موجود در آن، مانع ادامه راه مى‌شود. به احتمال نزديک به يقين، علاوه بر مجسمه سترگ شاپور اول، آرامگاه ابدى آن شهريار هم در اين غار است.

غار چاه زندان، تكاب

اين چاه در نزديکى تکاب و در سه کيلومترى آثار باستانى تخت سليمان در ارتفاع ۲۹۵۰ مترى از سطح دريا واقع شده است.

غار چاه زندان که در اثر عوامل آتشفشانى زمين به وجود آمده است، با دستکارى انسان در زمان گذشته به صورت زندان درآمده بود. در اطراف همين چاه تعدادى چشمه‌هاى آب گرم معدنى وجود دارد.

اين فضاى نسبتاً طبيعى مخروطى شکل است که عمقى در حدود ۷۰ متر و دهانه‌اى به قطر ۴۰ متر دارد. در حال حاضر از اين مکان به جز بازديدهاى اندک علاقمندان آثار تاريخى، بهره‌بردارى خاصى صورت نمى‌گيرد. غارهاى کهل و کرفتو در نزديکى اين ناحيه قرار گرفته‌اند.

غار خرمنه‌سر، طارم‌عليا، زنجان

غار خرمنه‌سر، در روستاى شاه‌نشين و در بلنداى کوه خرمنه‌سر که ۱۶۰۰ متر ارتفاع دارد، واقع شده و به «شانشين» نيز معروف است. سنگ‌هاى خارا و سنگ‌هاى سفيد آهکى به صورت ستون‌هاى استالاکتيت‌ و آويزه‌هاى استالاگميت مانند چلچراغ‌هاى زيبا از سقف غار آويخته و آن را زيبا کرده‌اند. در اين غار چاه‌هاى بسيار و دره‌‌هاى خطرناک و لغزنده‌اى وجود دارد؛ بنابراين براى بازديد از آن حتماً بايد از وسايل غارنوردى و کوه‌نوردى بهره گرفت. برخوردارى غار مزبور از فضاهاى تالارمانند، دالان‌ها و دهليزهاى زيبا و دخمه‌هاى شبيه مغازه‌هاى قديمى بازارهاى شهرهاى سنتى، که چنين برمى‌آيد که از زيستگاه‌هاى انسان‌هاى نخستين بوده است، از عامل‌هايى است که غار خرمنه‌سر را از ويژگى‌هاى منحصر به‌فرد برخوردار ساخته است.

براى رسيدن به دهانهٔ‌غار (خرمنه‌سر)، ابتدا از بستر رودخانه‌اى که از کوه‌‌هاى شمالى شانشين سرچشمه مى‌گيرد و از ميان درختان سرسبز زيتون و انجير بايد گذشت و به سوى ارتفاعات شمالى پيش رفت تا در نزديکيِ قلهٔ کوه خرمنه‌سر، دهانهٔ‌ مشبک و پنجره‌مانند وسيع غار را ديد. اين دهانه ربطى به غار اصلى ندارد و نبايد با درِ اصلى غار اشتباه شود.

بالاى درِ غار، حفرهٔ بزرگ و تنورمانندى که مانند اتاقى به نظر مى‌رسد، ‌ در ميان حفره‌هاى کوچک احاطه شده است. بالا رفتن از ميان سنگ‌ها نياز به دقت و مهارت لازم دارد. درون اين اتاق‌ها، آثارى از زندگى انسانى شامل ظرف‌هاى سفالى شکسته و پيه‌سوزهاى قديمى شکسته ديده مى‌شود. در حفره‌هاى اطراف، خفاش‌ها و شب‌پره‌هاى بسيارى لانه کرده‌اند که از روشنايى بيرون گريزان‌اند و با صداى پاى هر تازه‌واردى، هراسان، در هر سو به پرواز در مى‌آيند. با ادامهٔ راه‌پيمايى، يک فضاى نسبتاً وسيع پديدار مى‌شود و پس از آن، برکهٔ آب صاف و زلالى جاى دارد.

در فاصلهٔ ۵۰ مترى اين غار، سوراخى شبيه به دهانهٔ چاه وجود دارد که براى ورود به آن بايد به حالت خزيده و درازکش حرکت کرد. به محض ورود به اين حفرهٔ پررمز و راز، دنيايى ديدنى و پر از شگفتى در برابر چشمان حيرت‌زدهٔ ديدارکننده پديدار مى‌شود. مشکل مى‌توان باور کرد که آن‌ سوى اين حفره، اين همه عظمت شگفت‌آور نهفته باشد. آنگاه پرتگاه مهيبى ظاهر مى‌شود که فرود در آن، نيازمند حمايت فرد يا افراد همراه و استفاده از وسايل کوهنوردى است. در ادامه، را طولانى و تونل‌‌مانندى خودنمايى مى‌کند و پس از پيمودن آن، به دهانهٔ چاه بزرگ ديگرى مى‌رسيم که انتهاى آن ديده نمى‌شود و پايين رفتن از آن مهارت ويژه‌اى لازم دارد.

بعد از خروج از اين چاه، صد مترى که پيشروى کنيم، به دخمه‌اى مى‌رسيم که ظاهراً چندان جلب‌توجه نمى‌کند و عبور از آن، که راهى سربالا است و سطحى لغزنده دارد، با استفاده از طناب کوه‌‌نوردى و رعايت احتياط امکان‌پذير است؛ چنان‌که با اندکى بى‌احتياطى احتمال سقوط وجود دارد. لحظه‌اى بعد با مشاهدهٔ تالارى بزرگ به ابعاد ۸۰×۸۰ متر با سقفى بسيار بلند، که در زير کوه سربه‌فلک کشيده است، شگفتى بيننده صدچندان مى‌شود؛ به طورى که شخص هر چقدر هم ورزيده و قدرتمند باشد، نمى‌تواند تا ارتفاع سقف سنگ کوچکى را پرتاب کند و نور پروژکتور، هر چند که قوى باشد، باز هم نمى‌‌تواند سقف تالار را روشن کند. تالار با شيب ملايم و سطحى مرطوب به سطح پايين و زير زمين ادامه مى‌يابد و به نظر مى‌رسد که غار به انتها رسيده است؛ در حالى که چنين نيست و در کنار پايانهٔ غار، شعبهٔ عميق و طولانى ديگرى دهان مى‌گشايد؛ درست مثل بازار سنتى يکى از شهرهاى باستانى ايران.

کف و سقف اين دهليز شباهت بسيارى به بناى بازارهاى قديمى دارد و در چند نقطهٔ آن، در فاصله‌هاى ۲۰ تا ۳۰ مترى، طاقچه‌هاى کوچکى با دست کنده شده است. براى اين‌که وضعيت و موقعيت محل کاملاًُ مجسم و مشخص گردد، به جرأت مى‌توان گفت که در کف اين قسمت از غار مى‌شود يک مسابقهٔ دو سرعت با شرکت چند نفر دونده انجام داد. در کف دهليز، چاهى عميق و ظلمانى دهان باز گرده است که بيننده را به انتهاى دهليزى هدايت مى‌کند. رسيدن به اين نقطه از غار، نيازمند حداقل شش ساعت تلاش و راهپيمايى است تا بتوان آخرين شاخهٔ غار را نيز که محوطه‌اى وسيع و مملو از سنگ‌هاى معلق و بزرگ است، ديد.

در مطالعات و بررسى‌هاى اوليه، روشن شده است که اين غار در دو دوره زيستگاه انسان بوده است : در دورهٔ‌ نخست، اين غار سکونتگاه انسان‌هاى غارنشين در دوره‌هاى پيش از تاريخ بوده است و تعيين قدمت آن با بررسى يافته‌‌‌هاى باستان‌شناسى همچون ابزار سنگى و تيغه‌هاى سنگ چخماقى که در اين غار به دست آمده است، کار بسيار دشوارى است.

در دورهٔ‌ دوم، مردمان قرن چهارم هجرى در اين غار مسکن داشته‌اند و اين تاريخ به بررسى سفالينه‌ها و وسايل زندگى آنان که در اتاق‌ها و دهليزها به دست‌ آمده‌اند، متکى است.

اين غار قديمى و تاريخى که با قلعهٔ‌ شميران با سميران که امروزه به نام مجموعهٔ تاريخى قسم‌آباد معروف است و در ساحل راست رودخانهٔ قزل‌اوزن واقع شده است، مرتبط است و به نظر مى‌رسد سرکردگان حکومت کنگريان، از اين غار به عنوان پناهگاهى امن در مقابله با فشارهاى سياسى حکومت بغداد استفاده مى‌کرده‌اند.

غار راكاد، دهكده اندرقاش، مهاباد

به استناد تحقيقات و کاوش‌هاى باستان‌شناسى، دخمهٔ ديگرى نيز در اندرقاش وجود دارد که از لحاظ سبک و شيوهٔ حجارى، ‌ شبيه دخمه‌هاى هخامنشى در تخت جمشيد و نقش رستم است. اين دخمه را اهالى محل به نام راکاد مى‌شناسند.

غار زينه‌گان صالح‌آباد، ايلام

غار شگفت‌انگيز زينه‌گان در ۵ کيلومترى جنوب شرقى شهر صالح‌آباد و در فاصله ۵۲ کيلومترى شهر ايلام قرار دارد. اين غار روباز که بيش از يک کيلومتر طول دارد، ‌ داراى آب فراوان، دهليزهاى آبگير، قنديل‌هاى متعدد و آبچک‌هاى طبيعى و بسيار جالب مى‌باشد.

هواى داخل غار بسيار سرد و مطبوع است. در حالى که منطقهٔ‌ صالح‌آباد در تابستان حدود بيش از ۴۰ درجه گرما دارد، ‌ اختلاف هواى بيرون غار با درون آن تقريباً ۵۰ درجه است و به همين دليل آن را غار بهشت نيز مى‌نامند. سرخس‌ها، جلبک‌ها، گل‌ها و گياهان خودروى داخل غار، رنگ سنگ‌ها، پيچ و خم داخل غار، لب‌هاى به هم دوخته قسمت‌هايى از سقف غار همه و همه حکايت از شگفتى‌‌هاى طبيعت دارد. اين غار يکى از جاذبه‌هاى مهم توريستى استان ايلام است.

غار سليمان، روستاى قشلاق‌كاوه، شيروان

اين غار داراى دهانه‌اى وسيع و سقفى از سنگ يک‌پارچه به طول ۲۵ و عرض ۶ متر است که در انتهاى آن، سقف و زمين به هم رسيده است و در جهت شرق آن حفره‌هايى وجود دارد. مسير اصلى غار، پس از طى ۵۰ متر به انتها مى رسد. نوع غار، خشک و بدون استالاگميت و استالاکتيت است. اين غار در غرب شيروان - در نزديکى روستاى قشلاق کاوه - در کمرکش کوه پيکان واقع شده است.

غار شاه بهرام، گچساران

اين غار به طول ۲۰۰ متر و با دهانه‌اى به اندازهٔ يک متر در مجاورت خرابى‌هاى شهر باستانى شاه بهرام در شمال گچساران قرار دارد. آثار و نشانه‌هاى موجود در بررسى‌هاى اوليه غار شاه بهرام، ‌ حاکى از انتساب آن به دورهٔ اشکانيان است.

غار شاه‌زند روستاى، خسبيجان، اراك

اين غار در ۳۵ کيلومترى جنوب غربى اراک در نزديکى روستاى خسبيجان و در قله کوه معروف شاه‌زند و در ارتفاع ۲۸۹۰ مترى واقع شده است. اين غار با دهليز باريک ۱۸ مترى به عرض متوسط ۶ متر، از ديرباز محل زيارت زرتشتيان ساکن در نواحى مختلف ايران و مورد احترام و تقديس آنان بوده و هر ساله حتى زوار زرتشتى هندوستان نيز به ديدار آن مى‌آيند. روى ديواره‌هاى غار اسامى ايرانى و زرتشتى، مانند پولاد تيرانداز و سياوش شهريار حک شده است.

غار شاه‌شكر، شهرضا

اين غار در کيلومتر ۳۰ جادهٔ شهرضا - سميرم قرار دارد و عليرغم کوچک بودن، بسيار جالب‌توجه است.

غار شاه‌قنداب، شهرضا

غار زيباى شاه‌قندآب در جنوب شرقى شهرضا واقع شده است.

غار طلسم ايوان، دهستان سراب، ايوان

اين غار در ضلع شرقى دهستان سراب ايوان در ارتفاعات دَروَن دريژ و در بالاى کوه مانشت، قرار دارد. اين غار توسط هيئت کوهنوردى استان ايلام و با همکارى امور سياحتى اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامى استان ايلام در سال ۱۳۶۹ به طور کامل شناسايى گرديد. به علت شرايط خاص منطقه، کوهستانى بودن آن و با توجه به وجود لاشه‌هاى متعدد حيوانات در داخل غار، اين محل زيستگاه مناسبى جهت حيوانات درنده است. علاوه بر آن تعداد زيادى خفاش نيز در اين غار زندگى مى‌‌کنند. مشخصات غار طلسم ايوان بدين شرح است :

طول غار از ورودى تا انتهاى آن ۳۰۰ متر است که ۱۰۰ متر اوّل آن به صورت فضاى باز است. در سقف غار استالاکتيت يا «چکنده» نيز وجود دارد. در عمق ۱۰۰ مترى غار يک سه راهى وجود دارد که يکى از دهليزهاى آن ۲۰ متر عمق دارد و دهليز ديگر آن نيز از فاصله ۱۰ مترى تنگ‌تر شده و صعب‌‌العبور مى‌شود. پس از گذشتن از راه صعب‌‌العبور مذکور تا عمق ۲۰۰ مترى، غار به صورت نيم‌دايره امتداد دارد.

از ۲۶۰ مترى به بعد عمق داخل مجرا باريک مى‌شود. در اين قسمت، داخل غار اندکى ريزش کرده است، با اين وجود عمق غار تا انتهاى آن ۳۰۰ متر طول دارد. جنس سنگ غار، آهکى و قسمتى از کف آن خاکى و قسمت‌هاى ديگرى از آن نيز سنگى مى‌‌باشد.

غار عبادتگاه شيخ احمد ذاكر، روستاى گوريان، اسفراين

اين غار در روستاى گوريان شهرستان اسفراين قرار گرفته است و از غارهاى تاريخى استان خراسان محسوب مى‌شود. گفته مى‌شود، شيخ احمد، ‌ ذاکر معروف در اين غار به ذکر و عبادت مى‌پرداخته است.