قلعه‌ها و دژها (۷)

قلعهٔ فارفاآن، قريه فارفاآن، رويدشت، اصفهان

اين قلعه در قريهٔ «فارفاآن» رويدشت اصفهان واقع شده است و دژى است که در عهد ساسانيان بنا گرديده است. «فارفاآن» در قديم يکى از شهرهاى حاکم‌نشين اصفهان به شمار مى‌آمد.

قلعهٔ قبر، جهرم (ساسانيان)

اين قلعه در ۵۰ کيلومترى شهر جهرم و بر بالاى کوهى به ارتفاع ۴۰۰ متر واقع شده است. قلهٔ اين کوه به ارگ اول موسوم است. ارگ اول تا دامنهٔ کوه سه کيلومتر فاصله دارد و در غرب آن چشمه‌اى کوچک وجود دارد که به چشمهٔ دل سياهان معروف است. از پاى چشمه، راهى باريک و پرپيچ و خم به برج قلعهٔ قبر منتهى مى‌شود.

قلعهٔ قدمگاه، لار (ساسانيان)

اين قلعه در شمال غربى شهر قديم لار واقع شده و روى محوطهٔ وسيع و مرتفعى که از سه طرف شيبى تند دارد، قرار گرفته است. طول آن از شمال به جنوب تقريباً ۵۰۰ متر و از طرف شرق به غرب ۲۵۰ متر است. با توجه به اشياء به دست آمده، قدمت قلعه را به دورهٔ پيش از اسلام منسوب مى‌کنند. اين قلعه به منظور ايجاد يک پوشش دفاعى براى شهر طراحى شده و از بقاياى ساختمان‌هاى بزرگ آن اثرى نيست. در زمان تسلط صفويان بر لارستان، اين قلعه تسخير و منهدم شد و هم اکنون مى‌توان از بقاياى برجاى ماندهٔ آن، به ديوارهٔ شمال و دو برج آن اشاره کرد.

قلعهٔ قديمى ايرانشهر، ايرانشهر

اين قلعه محل حکمرانى بلوچستان بود که در زمان ناصرالدين‌شاه و به وسيله فيروز ميرزا، فرمانرواى بلوچستان در سال ۱۲۶۴ هجرى قمرى از آجر ساخته شده است.

قلعهٔ قمچقاى، روستاى قمچاى، بيجار

قلعه قمچقاى در ۱۲ کيلومترى روستاى قمچقاى از توابع بيجار واقع شده است. اين قلعهٔ بى‌مانند از دژهاى باستانى و بسيار کهن کردستان به شمار مى‌رود و در شمار شاهکارهاى باارزش تاريخى است که از گذشته‌هاى دور به يادگار مانده است.

براساس نظرات کارشناسان، بناى اين قلعه به سده‌هاى ۹-۸ پيش از ميلاد مى‌رسد. در حد غربى دژ، درهٔ ژرفى به عمق ۱۰۰ متر وجود دارد که با راهى سنگلاخ و سخت به صفهٔ غربى منتهى مى‌شود. اين بخش تنها قسمتى از قلعه است که فاقد موانع طبيعى است و در حقيقت جناح ضعيف قلعه را تشکيل مى‌داد و احتمال دستيابى به قلعه را تا حدى آسان مى‌ساخت.

سازندگان و بنيان‌گذاران اوليه در اين قسمت از بنا به بزرگ‌ترين و دشوارترين کار، يعنى احداث ديوارى به طول تقريبى ۱۰۰ متر و بلندى ۱۵ تا ۲۰ متر با استفاده از سنگ‌هاى عظيم دست زده‌اند و استحکامات اصلى آن را بنا نهاده‌اند. ساخت چنين قلعه‌اى با ديوارهاى عظيم، بلند و قطور، مخصوص کاخ‌ها و قصرهاى سلطنتى بود و رايج‌ترين شيوهٔ معمارى دورهٔ هزاره اول قبل از ميلاد به شمار مى‌رود.

در حاشيهٔ شمالى دژ، حفره‌اى به ابعاد ۲×۳×۵ متر وجود دارد که به زيبايى تمام تراشيده شده است.

در شمال غربى اين حوزه، پلکانى طويل وجود دارد که سه دوره سکونت مادها، پارت‌ها و اشکانيان را مسلم مى‌دارد. بر ديوارهاى تونل شرقى که از کارهاى عصر ماد است، در عصر مغول محراب کوچکى با چهار پلکان ساخته شده که در نوع خود جالب توجه است. احداث خانه‌هاى خشتى و آجرى در حد شرقى و بر روى بناهاى ساسانى يکى از کارهاى خاص و مورد علاقه مغولان بوده است.

قلعهٔ قهقهه، دهستان يافت، هوراند، كليبر

در دهستان يافت از بخش هوراند شهرستان اهر، ‌ نزديک روستاهاى گنجويه و قره آغاجلو، بر فراز کوهى مرتفع و صخره‌اى، ‌ قلعه و زندان قهقهه (کهن دژ) ساخته شده است.

از روستاى گنجويه و قره آغاجلو تا دامنهٔ قلعهٔ قهقهه حدود ۳ کيلومترى راه کوهستانى است. در سمت شمالى اين قلعه هفت برج و بارو بنا شده که با ديوارهاى بلند و محکم محصور است. راه ورود به قلعه طورى ساخته شده که بيش از يک نفر نمى‌تواند از آن بگذرد. سه طرف قلعه (جنوب، شرق و غرب) با ديوارهاى بسيار بلند و صخره‌اى مشرف بر پرتگاه‌هاى طبيعى و خطرناک است.

اين قلعه در دورهٔ صفويه محل نگهدارى مجرمين سياسى بود. در اوايل حکومت صفويه هميشه عده‌اى از شاهزادگان درجهٔ‌ اول و رجال بزرگ داخلى در اين محل تحت نظر و زندانى بوده‌اند. شاه اسماعيل دوم، القاص ميرزا و سام ميرزا (نويسندهٔ کتاب تحفهٔ سامي) از جمله کسانى بودند که به فرمان شاه تهماسب اول، سال‌ها در اين قلعه زندانى بودند. غير از شاهزادگان، ‌ افراد با نفوذ و قدرتمندى چون خان احمد گيلانى و اميرخان ترکمان، فرمانرواى آذربايجان به امر سلطان محمد خدابنده نيز زندانى اين قلعهٔ‌ کوهستانى بودند.

همچنين عده‌اى از امراى گرجى، لزگى، ترک، عرب و ارمنى نيز در اين قلعه زندانى بودند. در زمان شاه تهماسب اول در مواقع خطر، خزاين سلطنتى صفويه از تبريز و قزوين به اين قلعه انتقال مى‌يافت.

آخرين واقعهٔ مهمى که در اين قلعه روى داد، طغيان زندانيان قلعه در سال ۱۰۱۹ هجرى قمرى بود. عده‌اى از اسراى عثمانى همراه با محافظان و نگهبانان قلعه را در اختيار گرفتند و بعد از دو ماه مقاومت مسلحانه در برابر سپاه شاه‌عباس، سرانجام با تسخير قلعه توسط سربازان شاه تمامى آنان به قتل رسيدند.

قلعه و زندان قهقهه مانند قلعهٔ پيغام کليبر از سه حصار متداخل تشکيل شده است. حصارها علاوه بر تعيين حدود قلعه، جهت تکميل ديواره‌‌هاى سنگى کوه تعبيه شده‌اند و نشان مى‌دهد کوهى که قلعه بر آن قرار دارد خود نيز يک قلعهٔ دست نيافتنى است.

زندان قلعه اطاقى است که در بدنهٔ دژ ساخته شده است، طورى که سه ديوار آن مشرف به پرتگاه است و از يک طرف به داخل قلعه راه دارد. در سمت شمال غربى قلعه برجى هشت ضلعى براى ديده‌بانى ساخته شده است. از دامنهٔ کوه تا فراز قلعه راهى تنگ و سربالا به طول نيم فرسنگ کشيده شده که حتى يک نگهبان و تفنگچى هم مى‌توانند به راحتى از آن دفاع کند.

قلعهٔ قيصر، روستاى بيد، اسفراين

قلعهٔ‌ قيصر در سه کيلومترى روستاى بيد، از توابع اسفراين واقع شده است. در سال‌هاى قبل، آثار استودان‌هايى در اين دهکده وجود داشت که اهالى آن‌ها را به زرتشتى‌ها نسبت مى‌دادند. گفته مى‌شود که قدمت اين قلعه به پيش از اسلام مربوط مى‌شود.

قلعهٔ كردشت، روستاى كردشت، كليبر

قلعهٔ‌ کردشت در حاشيهٔ رودخانه ارس و روستاى کردشت قرار دارد. اين قلعه يکى از دژهاى معروف دفاعى ايران در سواحل جنوبى ارس به شمار مى‌آمده است. در دورهٔ‌ قاجار به ويژه در جريان جنگ‌هاى ايران و روس اين قلعه يکى از مراکز فرماندهى و استقرار قواى ايران بوده است. هنوز هم ديوار بلند قلعه و بخشى از بناهاى داخلى باقيماندهٔ آن در نقاطى استراتژيکى، بر فراز تپه‌‌هاى حاشيه ارس ديده مى‌شود و استحکام و صلابت آن را نشان مى‌دهد.

علاوه بر قلعه‌هاى ياد شده، مى‌توان در سطح استان از قلعه‌هايى نام برد که هنوز هم آثار و نشانه‌هايى از آنها قابل رؤيت است. اين قلعه‌ها عبارت‌اند از : قلعهٔ اسماعيل کندى در خانمرود سراب، قلعهٔ هراتى در خامنه، قلعهٔ کيوان، قلعهٔ سلسايل و قلعهٔ اخير در شهرستان اهر و قلعهٔ نجفقلى خان در جنوب شرقى شهر ميانه.

قلعهٔ ككا، ممسنى (سلجوقيان)

در شش کيلومترى شرق دشت رزم جاويد، دره‌اى به نام تنگ سام وجود دارد که «قلعهٔ ککا» يکى از آثار باستانى مهم آن است. اين قلعه در هشت کيلومترى شمال روستاى کوهستانى کلگهٔ شيراز و در حصار تنگه‌هاى عنا و سه جک (که رودخانهٔ‌ فهليان از وسط آن مى‌‌گذرد)، ‌ قرار دارد. قلعهٔ ياد شده را از قلاع اسماعيليهٔ مى‌دانند و قدمت آن به قرن ششم هجرى مى‌رسد. اين قلعه در شهرستان ممسنى قرار دارد.

قلعهٔ كنگلو، سوادكوه

اين قلعه به فاصلهٔ تقريبى ۲۰ کيلومترى در جنوب شرقى دوآب (منطقهٔ‌ سوادکوه) در نزديکى روستاى کنگلو بر بالاى صخره‌اى قرار دارد که قسمت اعظم آن با گذشت زمان و عوامل مخرب جوى از بين رفته است. نماى خارجى قلعه را يک باروى عظيم سنگى تشکيل مى‌دهد که در قسمت ميانى و طرفين آن، برج‌هاى ديده‌بانى تعبيه شده است. فضاى داخلى اين قلعه با توجه به بقاياى آن، مدور و در دو طبقه ساخته شده بود که قسمت عمدهٔ آن از بين رفته و در حال ويرانى است.

عمدهٔ‌ مصالحى که در ساختمان قلعه به کار گرفته شده عبارت از سنگ لاشه با ملاط آهک و سنگ‌ريزه است. طرح و نقشهٔ اين قلعه جالب و منحصر به فرد است که نظير آن در ديگر مناطق مازندران کم‌تر مشاهده شده است. قلعهٔ کنگلو سپرى در مقابل حملات و يورش‌هاى ناگهانى دشمن بود که جنبهٔ تدافعى آن بر ساير جنبه‌ها ارجحيت داشت. اين قله به دوره اسلامى مربوط است و تاريخ دقيق بناى آن به خاطر عدم دستيابى به شواهد و مدارک مستند مشخص نيست.

قلعهٔ كهنهٔ حسن‌آباد، روستاى حسن‌آباد، اسفراين

اين قلعه در حاشيهٔ روستاى حسن‌آباد، در شمال شرقى اسفراين، بر روى يک پشتهٔ طبيعى بنا شده است و طول آن ۱۴۰ متر و عرض آن ۷۰ متر مى‌باشد. قسمتى از حصار سنگى و چينه‌‌ايِ قلعه هنوز هم پابرجاست و بلندى آن به ۴ متر مى‌رسد. واحدهاى درون حصار فرو ريخته‌اند؛ ليکن بلندى برخى از ديوارهاى آن در بخش‌هاى سالم به يک متر مى‌رسد. مجموعهٔ‌ قلعه، يادگارى از ادوار اوليهٔ‌ اسلامى در اين منطقه است.

قلعهٔ كوشمغان، سمنان (اشكانيان)

در سه کيلومترى غرب سمنان سه محله وجود دارد که در حال حاضر به نام‌هاى کوشمغان، زاواغان و کديور خوانده مى‌شوند و مجموع اين سه محله را نيز محلات ثلاث مى‌نامند.

با توجه به آثار موجود، محله‌هاى مذکور از محله‌هاى بسيار کهن سمنان محسوب مى‌شوند. نام اصلى کوشمغان کوشک مغان بود که بر اثر کثرت استعمال به کوشمغان تبديل شده است. در اين محله قلعهٔ‌ قديمى ويرانى وجود دارد که در گذشته خندقى نيز در اطراف آن وجود داشت و مردم با استفاده از تخته پل وارد قلعه مى‌شدند. درِ قلعه که از گذشته باقى مانده، يکپارچه از سنگ است.

قلعهٔ لاسجرد، سمنان (اشكانيان)

در بين بقعهٔ سيدرضا و شمال کاروان‌سراى شاه‌‌عباسى لاسجرد، يکى از معروف‌ترين قلعه‌هاى شهرستان سمنان به نام دژ لاسجرد وجود دارد که با توجه به سرحدى بودن قريه لاسگرد در دوران قبل از اسلام به ويژه در زمان اشکانيان، احتمال مى‌رود اين قلعه در زمان اشکانيان بنا شده باشد. اين قلعهٔ مستحکم که با خشت‌هاى خام بزرگ ساخته شده تا اواسط دورهٔ قاجاريه پابرجا بود و پس از اين تاريخ رو به ويرانى نهاد.

اطراف ارگ، گودالى عميق و عريض است که به صورت باغچه در آورده‌اند و عايدات آن به موقوفات حضرت رضا (ع) در مشهد اختصاص دارد. آنچه اکنون از اين قلعهٔ عظيم مانده گذرگاه‌هاى زيرزمينى سه طبقه‌اى است که همه به يکديگر راه دارند.

قلعهٔ لافت، روستاى لافت، بندرعباس

در انتهاى تپه‌‌اى که روستاى لافت در کنار آن قرار دارد، قلعهٔ مخروبه‌اى وجود دارد که اهالى محل به آن قلعهٔ‌ نادرى مى‌‌گويند. اين قلعه، نقشهٔ مربع شکل دارد و آثار چهار برج در آن ديده مى‌شود. درِ ورودى قلعه رو به جنوب باز مى‌شده است. اين قلعه در جنوب روستاى لافت قرار دارد.