کاخ‌ها و ارگ‌ها (۶)

قصر اردشير بابكان، مرودشت (ساسانيان)

اين بناى بزرگ سنگى داراى سه گنبد، ايوان‌ها، دهليزها و اتاق‌هاى متعدد است که همچنان باقى‌مانده و گچ‌برى‌‌ها و تزئينات بالاى درهاى داخل آن شبيه تزئينات بالاى آستانه‌هاى سنگى تخت جمشيد است. به نظر مى‌رسد اردشير بابکان در احداث کاخ خود به کاخ‌هاى شاهنشاهان هخامنشى توجه نشان مى‌داد. چشمه‌سار و آب‌هاى روان و درختان باصفاى بيرون کاخ بر کيفيت اين اثر تاريخى مهم افزوده است.

کاخ اردشير بابکان با شمارهٔ ۸۹ در تاريخ ۱۵ ديماه ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملى ايران به ثبت تاريخى رسيده است.

قصر حرمسرا، گرمسار (صفويان)

در يک کيلومترى جنوب شرقى قصر شاه‌عباسى يا قصر بهرام، يک بناى ديگر صفوى به چشم مى‌خورد که حرمسرا ناميده مى‌شود و ظاهراً در هنگام مسافرت خاندان سلطنتى، حرمسرا و در ساير مواقع محل سکونت شکارچيان سلطنتى بوده است.

آب آشاميدنى اين بنا، از چشمه‌هاى واقع در دامنهٔ سياه کوه، توسط يک کانال پس از عبور از يک دره به استخرى در بيرون جبهه جنوبى حرمسرا مى‌رسيد و پس از پر کردن آن از طريق کانالى ديگر به حوضى در داخل حرمسرا منتقل مى‌شد.

استخر بيرون حرمسرا ۹/۶۰ متر طول، ۸ متر عرض و حداقل ۱/۴۰ متر عمق دارد. کانال آب از وسط استخر به طرف در ورودى و از آنجا به حياط و بالاخره پس از عبور از حوض داخل حياط حرمسرا به طرف عباس‌آباد و سياه‌کوه مى‌رفت که آثار کانال هنوز در بعضى از نقاط ديده مى‌شود.

ايوان ورودى از طرف شرق به اتاقى به طول ۴/۵ متر و عرض ۳/۱۰ متر راه دارد و از آن جا به تالارى بزرگ به طول ۱۲/۵۰ متر و عرض ۴/۳ متر که با تاقچه و بخارى ديوارى دودکش‌دار تزئين شده است مربوط مى‌شود. در طرف غرب ايوان ورودى نيز يک تالار بسته به طول ۱۵/۷۰ و عرض ۴/۳۰ متر ساخته شده که در آن سه در به ايوان و دو در به خارج باز مى‌شود.

در نيمهٔ‌ جنوبى قسمت غربى حرمسرا، يک تالار بزرگ و در شمال اين تالار دو ايوان وجود دارد. در شمال ايوان‌ها دو اتاق بنا شده است، ‌ که ابتدا وجود نداشته، ولى بعدها به بنا افزوده شده است. تالارهاى موجود در ضلع شمالى کاملاً منهدم شده‌اند و چنين به نظر مى‌رسد که زلزله‌اى شديد باعث انهدام آن‌‌ها شده است.

قصر شاه‌عباس (قصر بهرام)، گرمسار (تيموريان، صفويان)

در دامنهٔ شمالى ارتفاعات سياه کوه در جنوب گرمسار، بناهاى متروکى ديده مى‌شوند که بوميان به آن قصر مى‌‌گويند. بزرگ‌ترين اين ساختمان‌ها به نام قصر شاه‌عباسى، بين عين‌الرشيد و چشمه‌شاه در ارتفاع ۱۰۲۴ مترى بنا شده که بر سر راه قديمى و تاريخى کاروان‌روى کويرى اصفهان - کاشان - خوار (گرمسار) و خراسان قرار دارد. بناى بيرونى اين قصر چهارگوش و داراى چند برج با دو دروازهٔ ‌شمالى و جنوبى است و روکار آن از سنگ‌هاى بزرگ آهکى صيقل شدهٔ سفيد رنگ است که از کوه‌هاى مجاور آورده شده‌اند. اطراف اين قصر شش برج بنا شده و سردرِ آن، سنگ بزرگ يکپارچه است. در دو طرف سر در ساختمان دو اتاق کوچک وجود دارد که گويا قراولخانه محسوب مى‌شده است. در کنار مدخل قصر، سنگ‌هايى قرار داده بودند که پاشنهٔ درِ ورودى در سوراخ آن‌ها مى‌چرخيد. درون بنا محوطهٔ‌ بزرگى است که گرداگرد آن بيست اتاق کوچک و يک در بدون روزن با پوشش گچى قرار گرفته است. در سوى شرق نيز صحن بزرگ ساده‌اى با تاق بلند ضربى وجود دارد. در بدنهٔ‌ غربى نيز تالارى گشاده، با شاه‌نشين و تاقچه‌هايى در دور و ايوانى در جلو ديده مى‌شود که در زير آن سردابى کهنه قرار دارد. در پشت ساختمان‌هاى درون حياط، به صورت غلام گردشى طويله‌هاى بزرگى براى چهارپايان و مکانى براى خواب و پخت و پز ديده مى‌شود.

نکته مهم و قابل توجه در اين بنا، نحوهٔ تهيهٔ آب مورد نياز ساکنان آن بوده است: آب به وسيله دو مجراى روى هم، که مجراى زيرين از لوله‌هاى سفالين و ديگرى مانند نهرى سنگى از تخته‌ سنگ‌هاى سفيد يکپارچه ساخته شده بود، به بنا منتقل مى‌شد. اين آب مصرفى از چشمهٔ شاه دامنهٔ سياه‌کوه به استخرهاى بزرگ مقابل بنا منتقل مى‌شد. ساختمان اين نهر آب، براى بينندگان بسيار جالب و شگفت‌انگيز است و بناى آن يکى از شاهکارهاى عصر خود به شمار مى‌رود.

تاريخ اصلى اين بنا روشن نيست و در بدنهٔ کنار دروازهٔ شمالى جاى خالى کتيبه‌‌هاى کاشى ديده مى‌شود. چنين به نظر مى‌رسد که ساختمان سنگى کنونى بر شالودهٔ يک بناى ويرانه باستانى گذاشته شده است. سفال‌هايى که از اطراف اين بنا به دست آمده، به احتمال قوى از دورهٔ تيمورى و نشانهٔ آن است که اين بنا پيش از صفويه برپا بود. اين بنا که در دوره صفويه تعمير اساسى شد، به بناى شاه‌عباسى معروف شده است.

قصر عين‌الرشيد، گرمسار (صفويان)

قصر عين‌الرشيد در دو کيلومترى شمال قصر شاه‌ عباسى (قصر بهرام) و در قسمت ميانى فاصله درياچه نمک و کوير بزرگ قرار گرفته است.

يک چشمهٔ بزرگ که پر از آب شيرين است، بين کاروان‌سرا و پست نگهبانى شکارگاه واقع شده که آب آن از طريق جويى که هنوز هم آثار آن باقى است به باغ درون حصار کاخ مى‌رفته تا درختان و گل‌ها را سيرآب کند. خرابه‌‌هاى قصر و باغ امروزه پوشيده از خارهاى بيابانى است که به جاى درختان و گياهان زيباى گذشته روئيده‌‌اند.

بناى عين‌الرشيد از خارج ۸۶ متر طول و حداکثر ۴۷ متر عرض دارد و مشتمل بر دو حياط بزرگ است که حياط اصلى ۵۱/۵ متر طول و ۴۷ متر عرض دارد. معبر ورودى به حياط اصلى به شکل ايوانى به طول ۹/۷ و عرض ۵/۴ متر در جبههٔ جنوبى حياط اصلى بنا شده است.

در دو طرف ايوان ورودى دو تالار وجود دارد که هر يک پنج در به حياط قصر دارند. ارتفاع هر دو تالار ۵/۲۰ متر است. در باريکهٔ کنارى هر دو تالار، دو اتاق مستطيل شکل قرار دارد که اين دو اتاق به تالارها راه ندارند و مخصوص خدمه بوده‌اند. نظير اين اتاق‌ها، در جبههٔ جنوبى حياط نيز وجود دارد که به تالارهاى جنوبى راه دارند.

در وسط حياط کاخ يک حوض بزرگ ساخته شده که شش متر طول، پنج متر عرض و دو متر عمق دارد. تالار غربى ايوان ۱۸/۵ متر طول و ۵/۱ متر عرض و ۵/۲۵ متر ارتفاع دارد و بزرگ‌ترين تالار کاخ است. در تالار شرقى تورفتگى‌هاى ديوارهاى آن تنگتر و هلال تاق‌هاى آن نيز کوچک‌تر است.

سه اتاق و يک شبه ايوان به طرف حياط که در آن پلکانى به بام ساخته شده در گوشه شمال شرقى ضلع شمالى حياط ديده مى‌شود. اين اتاق‌ها که اجاق‌هاى بزرگ دارند، مطبخ و انبار مواد غذايى بودند. نماى داخلى حياط و سردرها از داخل و خارج کاملاً شبيه به نمادهاى زمان صفويه است. اين ساختمان فاقد کتيبه تاريخ بناست. احتمالاً اين کاخ از بناهاى وابسته به جادهٔ سلطنتى اصفهان، فرح‌آباد و بهشهر است.

قصر كيارث، نصيرآبادداراب (ساسانيان)

اين قصر در نزديکى روستاى نصيرآباد فورگ در غرب داراب واقع شده است. بقاياى اين قصر در کنار جاده آسفالته داراب به بندرعباس مشاهده مى‌شود. اطلاعات روشن و دقيقى از اين قصر در دسترس نمى‌باشد.

كاخ آپادانا (كاخ داريوش)، شوش

شوش در زمان هخامنشيان مرکز حکومت بود. به دستور داريوش کاخ باشکوهى بر روى تپه‌هاى عيلامى ايجاد گرديد. ديوارهاى کاخ از خشت با نماى آجرى و ستون‌هاى آن از سنگ است. کاخ داريوش واحدهاى مختلفى از جمله، تالار بار عام، حرم‌سرا، ‌ دروازه و کاخ پذيرايى و همچنين سه حياط مرکزى دارد. ديوارهاى داخلى کاخ با آجر لعابدار منقوش با طرح‌هاى سربازان گارد جاويدان، ‌ شير بالدار و نقش گل نيلوفر آبى مزين بوده‌اند که بقاياى به جاى ماندهٔ آنها در موزه‌هاى خارجى و داخلى نگهدارى مى‌شوند. بخش مهمى از اين کاخ در زمان اردشير اول (۴۶۱ پيش از ميلاد) دچار آتش‌سوزى گرديد و مجدداً در زمان اردشير دوم (۴۰۴-۳۵۹ پيش از ميلاد) بازسازى شد. سرانجام اين کاخ بزرگ و ديگر کاخ‌هاى هخامنشى در تخت جمشيد بر اثر حملهٔ‌ اسکندر مقدونى در حدود سال ۳۳۰ پيش از ميلاد به کلى ويران شدند.

كاخ آغا‌محمدخان، گرگان

اين بنا توسط آغامحمدخان قاجار ساخته شده و در شهر گرگان قرار دارد. ويژگى‌هاى معمارى و اسلوب ساخت بنا نشانگر آن است که بنا به قرن ۱۲ هجرى قمرى مربوط است.

كاخ اُجابت، اجابت، كلاردشت، چالوس

کاخ اُجابت در دورهٔ سلطنت پهلوى، در روستاى اجابت از بخش کلاردشت ساخته شده است. اين کاخ در محلى مشرف بر منطقهٔ کلاردشت بنا شده، تزئينات و گچبرى‌هايى زيبا به شيوهٔ معمارى اروپا دارد. محوطهٔ اين کاخ بسيار زيباست و در داخل آن لوسترهايى نفيس و گران قيمت قرار دارد. حياط کاخ پوشيده از درختان سرو سرسبز است که در حال حاضر به عنوان استراحت‌گاه مورد استفاده قرار مى‌‌گيرد.

كاخ اختصاصى،گرگان

اين عمارت که به کاخ اختصاصى معروف است، در محل پارک شهر گرگان قرار دارد. بناى کاخ اختصاصى دو طبقه با ويژگى‌هاى معمارى دوران پهلوى است و از هنر معمارى اروپائى متأثر شده است. در حال حاضر اين کاخ و محوطهٔ اطراف آن به عنوان کتابخانه عمومى مردم شهر گرگان مورد استفاده قرار مى‌گيرد.

كاخ اختصاصى،رودسر

اين کاخ در محوطهٔ يک پارک و جنب ساختمان فرماندارى شهرستان رودسر واقع شده و بنايى است با نقشهٔ مستطيل به ابعاد ۱۳×۲۳ متر که دو فضاى نعلى شکل در قسمت شمالى دارد. مختصات بنا همان است که کم و بيش در ديگر کاخ‌‌هاى دورهٔ‌ پهلوى وجود دارد.

اين بناى دو طبقه با سيمان نماسازى شده و سقف آن شيروانى است. تاق‌ها و سالن اصلى آن گچ‌برى‌هاى ساده‌اى دارد. اين کاخ در يک دورهٔ‌ زمانى کوتاه براى اقامت‌هاى موقت مورد استفاده اختصاصى رضاشاه قرار گرفته است و اينک، به عنوان يک بناى تشريفاتى و تاريخى نگهدارى مى‌شود. اين بنا با شمارهٔ ۱۰۴۴ در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسيده است.

كاخ اختصاصى كوروش، مرودشت (هخامنشيان)

کاخ اختصاصى کوروش در ۱۵ کيلومترى شمال غربى کاخ بار کوروش قرار گرفته است. اين کاخ با مساحت ۳۴۲۷ مترمربع از وسيع‌ترين کاخ‌هاى پاسارگاد به شمار مى‌رود.

تالار مرکزى اين کاخ سى ستون از سنگ سفيد دارد. ته ستون‌هاى چهارگوش زيباى آن با کف‌سازى عالى تالار، سليقه و استادى فراوان بنيان‌گذاران کاخ را نشان مى‌دهند.

در اين بنا، انبوهى از سنگ‌هاى سياه و سفيد به کار رفته است. درگاهى‌هاى تالار کاخ از سنگ سياه مجهز به نقش‌هاى برجسته و خطوط ميخى مزين به نام کوروش است که قطعاتى از آن کشف شده است. استفاده از ماده‌‌اى قرمز رنگ براى درزگير سنگ‌ها و قطعات گل با سفيدکارى نازک گچ و آجرهاى قرمز رنگ به ابعاد ۵/۵×۳۲×۴۵ سانتى‌متر، از مشخصات ديگر اين بنا است.

يکى از ويژگى‌هاى کاخ پاسارگاد، نهرهاى سنگى و سفيدى هستند که در محوطهٔ کاخ احداث شد‌ه‌اند. در امتداد هر نهر، حوضچه‌هاى سنگى سفيد به ارتفاع ۳۵ سانتى‌متر قرار دارد که در خاکبردارى‌هاى سال ۱۳۲۹، قسمت‌هايى از آن در محوطهٔ وسيع شرق کاخ اختصاصى کوروش کشف شد که براى حفظ آن‌ها، مجدداً با خاک پوشانيده شده‌اند. وضعيت نهرها نشان مى‌دهند محوطهٔ پاسارگاد به صورت پارکى بسيار وسيع بوده که نهرها و حوضچه‌ها آن را آبيارى مى‌‌کرده‌اند.

كاخ بابل، بابل

ساختمان اين کاخ که به دورهٔ‌ پهلوى مربوط است، ‌ در باغ مصفايى در جنوب بابل قرار دارد و محل فعلى دانشکدهٔ‌ پزشکى مازندران است. بناى کاخ دو طبقه است، ‌ با اتاق‌ها و سالن‌هاى متعدد و مزين به گچبرى‌هاى بسيار زيبا. مصالح عمدهٔ‌ ساختمان کاخ را سنگ تشکيل مى‌دهد و نماى خارجى آن عناصر تزئينى بسيار جالبى دارد. تزئين داخلى و خارجى کاخ، ويژگى‌هاى خاص و منحصر به فردى دارد که مشابه آن در کاخ‌هاى ديگر اين دوره کم‌تر ديده مى‌شود.