قُم: مجموعه بنای حضرت معصومه (س)

اين مجموعه از نظر معمارى و تزئينات، در رديف شاهکارهاى هنرى محسوب مى‌شود. حضرت معصومه (س) خواهر حضرت رضا (ع) در حدود سال ۲۰۱ هجرى براى ديدار برادر، عازم خراسان شدند و در بين راه جادهٔ (ساوه - قم) بيمار و پس از هفده روز سرانجام در شهر قم بدرود حيات گفتند. ايشان در محل کنونى آستانهٔ قم که در آن زمان، باغ بلبلان نام داشت، دفن شدند. ابتدا شيعيان قم، بر مدفن آن حضرت سايبانى از بوريا برپا داشتند. و پس از مدتى علاقمندان اهل بيت، گنبدى از آجر و گچ بر فراز مقبره ساختند. در اواسط قرن پنجم هجري، در دورهٔ حکومت سلجوقيان، اميرابوالفضل عراقي، ضمن تعمير بارو و بناهاى شهر قم، دستور داد گنبد مقبره را تخريب و گنبد جديدى بسازند. گنبد جديد به ارتفاع ۱۴ متر و با تلفيق آجر و کاشى ساخته شد. در موزهٔ آستانهٔ قم، کاشى‌هاى فراوانى جمع‌آورى شده که حاکى از تزئين آرامگاه در سال ۶۰۵ هجري، توسط يکى از امراى آل‌مظفر است. اين کاشى‌هاى بى‌نظير، به‌وسيلهٔ هنرمندان معروف کاشان، محمدبن ابى‌طاهر و ابوزيد ساخته و زينت‌بخش آرامگاه شده است.

مجموعهٔ آستانه حضرت معصومه (س)، مانند مجموعهٔ حضرت رضا (ع) از بخش‌هاى گوناگون تشکيل يافته است. مهم‌ترين بخش شامل صحن‌هاى عتيق و جديد، ايوان‌ها، مسجد اعظم، مدرسهٔ فيضيه، صحن زنانه، ايوان شمالى و بناهاى غرب مجموعه است. در مجموع ۱۴ ايوان در مجموعهٔ آستانهٔ قم وجود دارد، که همگى تزئينات کاشى دارند. هر يک از اين ايوان‌ەا داراى نام‌هاى گوناگون مانند ايوان طلا، ايوان آيينه، ايوان اتابکى و ... است.

مدرسهٔ فيضيه در ضلع شمالى صحن واقع شده است. اين مدرسه با نقشه چهار ايواني، دويست حجره در اطراف حياط دارد. ساختمان اين مدرسه نيز در زمان صفويه ساخته شده و ايوان جنوبى آن در زمان قاجاريه به پايان رسيده است. مقابر بعضى شاهان و اميران نيز در مجموعهٔ حضرت معصومه (س)، به چشم مى‌خورد. از شاهان صفوي، شاه‌عباس دوم، شاه‌ سليمان، شاه صفى و شاه سلطان حسين و از شاهان قاجاريه فتحعلى‌شاه و محمدشاه را مى‌توان نام برد.

هنرمندان معمار، کاشى‌کار، خوشنويس، آيينه‌کار و ... در طول صدها سال، اين مجموعهٔ زيبا را ساخته و به بهترين شکل تزئين نموده‌اند.