گنبدها

سه گنبد، اروميه

اين بناى تاريخى در جنوب شرقى اروميه قرار دارد. برخى از مورخين عقيده دارند که اين بنا به جاى آتشکده‌اى از دورهٔ‌ ساسانى احداث شده است، ولى هيچ‌گونه سند معتبرى مبنى بر صحت ادعاى خود ندارند.

از سوى ديگر در مدخل بنا سه کتيبه به خط کوفى است که آن را از سنگ تراشيده‌اند و در پايان کتيبه، محرم سال ۵۸۰ هجرى خوانده مى‌شود. از اين رو شايد بتوان مقبره يا برج آجرى سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجرى دانست.

بناى تاريخى سه گنبد عبارت است از سکوى بلندى که به شکل استوانه و مدور ساخته شده است.

ساختمان فعلى دو طبقه است و در چهار سمت آن دريچه‌هايى وجود دارد. طبقهٔ اول به نام سردابه که داراى پوششى قوس‌دار است و بدين وسيله از طبقهٔ دوم مجزا مى‌شود. درب کوچک طبقهٔ اول ۱/۷۰ متر ارتفاع دارد. طبقهٔ دوم که اطاق مقبره خوانده مى‌شود داراى درى به ارتفاع ۲/۵۰ متر است. به عبارت ديگر، ‌ بناى استوانه‌اى شکل مدور داراى دخمه‌ايست که قسمت فوقانى آن را به وسيلهٔ آجر تبديل به بنايى شامل اطاق مقبره کرده‌اند و مدخل آن در يک قالب معمارى پر نقش و نگار محاط شده و در بدنهٔ استوانه‌اى برج تعبيه شده است؛ درگاه ورودى آن در ميان طاق‌هاى سطحى واقع شده و از لحاظ معمارى زينت‌ خاصى به آن بخشيده است. مصالح قسمت تحتانى از سنگ و قسمت فوقانى آن از آجر است.

كافر‌گنبد، روستاى نياق، قزوين (سلجوقيان)

اين گنبد در روستاى نياق، در ۱۶ کيلومترى قزوين و در نزديکى امام‌زاده سلطان ويس قرار دارد. اين بنا، بنايى با نماى هشت‌ضلعى است که طول هر ضلع آن از خارج ۲/۸۰ متر است. در زاويهٔ هر دو ضلع، ‌ برجستگى‌اى وجود دارد که به صورت دور قاب هر ضلع درآمده است. قسمت ازارهٔ بنا از سنگ و بقيهٔ آن با آجر ساخته شده است. نماى خارجى بنا هيچ‌گونه تزئينى ندارد و تنها در قسمت بالا، يک رج آجرکارى که در امتداد جرزهاى نبش با برجستگى کم‌ترى بالا رفته، شکل يک قوس و طاق‌نماى تزئينى را به وجود آورده است. در وسط سه ضلع از هشت ضلع بنا، سه درِ ورودى تعبيه شده است که در بالاى دو درِ شمالى و غربى، قوسى تيزه‌دار و در اطراف آن‌ها، قاب مستطيل شکلى قرار گرفته است. درِ شرقى، در حال حاضر، با لاشه سنگ مسدود شده است. در اطراف اين در، قاب مستطيل وجود ندارد. در بالاى اين در - بر روى ديوار - آثار يک سردرِ هلالى شکل تزئينى مشاهده مى‌شود که در حال حاضر، ‌ جز طرح قوس آن، که با ملاط گچ ساخته شده، ‌ چيز ديگرى از آن باقى نيست. در حال حاضر، بر بالاى بنا، بقاياى پوشش گنبد مدورى به چشم مى‌خورد. به نظر مى‌رسد، گنبد اوليه دو پوسته و پوشش دوم آن، احتمالاً، مخروطى بوده است. در قسمت بالاى بنا، در حدفاصل پوشش اول و دوم، گذشته از آجر، در پايهٔ گنبد قدرى سنگ لاشه نيز به کار رفته است.

در داخل بنا و در وسط هر ضلع، طاق‌نمايى با قوس تيزه‌دار قرار دارد. طاق‌نماهاى مزبور، از سطح ضلع‌هاى هشت‌ضلعى برجسته‌تر هستند و در هر کنج جرزها، به همان صورت که در خارج برجسته هستند، در داخل نيز برجستگى دارند. در حدفاصل هر دو طاق‌نما و در بالاى جرزهاى هر کنج، قالبى گچى تعبيه گرديده است که داخل آن را با آجر پر کرده‌اند. به اين ترتيب، طرح هشت‌ضلعى را به کمک طاق‌نماها و پاباريک‌ها به يک طرح دايره تبديل کرده‌اند تا بتوان از آنجا اولين رج آجرچينى گنبد را آغاز کرد. در داخل بنا، به جز محرابى ساده و قسمتى سفيدکارى گچى، چيز ديگرى ديده نمى‌شود.

محوطه‌اى که بنا بر روى آن ساخته شده است، صفه‌اى است که در دوران آبادانى وسعت بيش‌ترى داشته است. احتمال دارد سردابى نيز در زير بنا وجود داشته باشد. اين بنا با توجه به شيوهٔ معمارى آن، ممکن است آرامگاهى مربوط به قرن ششم يا هفتم هجرى بوده باشد.

گنبد باز، نطنز

بر فراز يکى از کوه‌هاى رشته کوه کرکس در جنوب غربى شهر نطنز، گنبدى قرار دارد که از دور به شکل بنايى کوچک با روزنه‌هايى چند، به نظر مى‌رسد و به گنبد باز معروف است. اين ساختمان گوهرى است در گنجينهٔ هنر معمارى ايران‌زمين که متأسفانه تاکنون ناشناخته مانده است و بايد مورد توجه کافى قرار گيرد و نسبت به تعمير و نگهدارى آن، اقدام سريعى معمول گردد. طراحى اين بنا، از نظر محاسبات فنى بسيار ماهرانه و از نظر تزئينات بى‌نهايت زيبا است. راه دستيابى به گنبد باز، همان دره‌‌هاى سنگلاخى پيرامون آن است.

فاصلهٔ جادهٔ آسفالته تا گنبد ۲/۵ کيلومتر است. با پايان گرفتن دره‌ها، کوه آغاز مى‌گردد. پس از پيمودن بخشى از کوه، منظرهٔ کامل گنبد به خوبى نمايان مى‌گردد و بيننده در برابر ديدگان خود، نمونهٔ زيبايى از هنر معمارى را مشاهده مى‌کند. اين بناى افسانه‌اى که از ايوان آن مسافت‌هاى بسيار دور، يعنى تا ژرفاى کوير را مى‌توان مشاهده کرد، داراى مشخصاتى به شرح زير است:

اين گنبد بر تختگاه دايره‌مانندى از سنگ لاشه با قطر تقريبى ۱۰/۵ متر و بلندى ۰/۸ تا ۳ متر بر فراز کوهى که بلندى آن از اراضى اطراف، حدود ۲۰۰۰ متر است، به صورت هشت‌ضلعى بنا گرديده است. لبهٔ پرتگاه آن تا جرزهاى گنبد، حدود يک متر فاصله دارد. اين بنا از آجر و ملاط گچ ساخته شده است. ابعاد هر يک از اضلاع هشت‌ضلعى آن ۳/۳۴ و قطر پى آن ۱/۸۰ متر است.

در گوشهٔ شمال غربى آن، ‌ پلکانى با ۱۱ پلهٔ مارپيچ به طرف سقف وجود دارد. در سقف محوطهٔ داخلى گنبد، ‌ دريچهٔ مدورى وجود دارد که از آن، نماى داخلى ساقه و پوشش خارجى گنبد و ديوارک‌هاى پشت ساقهٔ گنبد به خوبى نمايان است.

در سال ۱۳۷۴، به همت مسئولين ميراث فرهنگى اصفهان، کف گنبد تعمير شد و بقيهٔ بنا نيز نيازمند تعميرات و مرمت اساسى است.

گنبد باز يکى از شاهکارهاى هنر معمارى ايران است. جرزهاى گنبد در حد اعلاى تناسب انتخاب شده‌اند و بهترين شکل مقاومت در برابر زلزله و طوفان‌هاى سهمگين را دارد. آن‌چنان‌که در برابر دو زلزلهٔ قوى و طوفان‌هاى مهيب کوه کرکس ايستادگى نموده است. شگفت آن‌که در سطح مقطع اين جرزها چنان صرفه‌جويى به کار رفته که با محاسبات پيشرفتهٔ امروزى نمى‌توان کم‌ترين تغييرى در آن داد و يا صرفه‌جويى بيش‌تر به عمل آورد.

اجراى اين بناى ظريف با ابعاد کاملاً موزون و مناسب، ‌ آن‌هم در يک محوطهٔ بسيار محدود، به رغم راهى بسيار مشکل، به راستى يکى از عجايب هنرى است. شگفت آن‌که اين ساختمان هشت‌ضلعى که قطر دايرهٔ محيطى آن ۹ متر است، حتى محوطهٔ هموارى در اختيار نبوده و تعدادى از پايه‌ها بر روى قطعه‌سنگ‌هاى پايين‌تر به طورى بنا شده که عبور در اطراف آن، عملاً امکان‌پذير نيست.

در داخل يکى از پايه‌ها، راه‌پله‌اى، ارتباط قسمت پايين را با ايوان بالا برقرار مى‌سازد. اين ايوان چون کمربندى محکم، در مقابل فشارهاى منتج از سنگينى گنبد، محاسبه و ساخته شده است. از اين ايوان مى‌توان فرسنگ‌ها افق اطراف را زير نظر داشت. ابداع و احداث ايوانى به اين شکل در اين ساختمان شاهکار هنرى است و با اصل معروف معمارى که «يک واحد ساختمانى ضمن تأمين مقصود اصلى، وقتى به نهايت کمال مى‌رسد که هم به زيبايى آن افزوده شود و هم مقاومت آن را بالا برد»، کاملاً مطابقت دارد.

گچ‌برى داخل ساختمان ساده، ولى در عين حال با ظرافت بسيار اجرا شده است. به طور کلى، جزئيات بسيار دقيق کارهاى اجرايى دال بر آن است که استادکاران بسيار ماهرى در اين ساختمان همکارى داشته‌اند تا چنين ميراث هنرى شگفت‌انگيزى از خود باقى گذارند که مايهٔ سربلندى و افتخار نسل‌هاى بعدى باشد.

گنبد جبليّه، كرمان

در شرق کرمان در امتداد خيابان زريسف، به طرف مسجد صاحب‌الزمان، گنبد سنگى بزرگى پابرجاست که به «گنبد گبري» نيز شهرت دارد. پلان گنبد هشت ضلعى است و طاقنماهاى متعددى دارد. مصالح آن سنگ و گچ است و گنبد آن که الحاقى به نظر مى‌رسد از آجر ساخته شده است. تاريخ دقيق و نحوهٔ کاربرد بنا روشن نيست. شيوهٔ سبک معمارى آن گوياى تعلق آن به اواخر عصر ساسانى است که يا احتمالاً اوايل اسلام تعمير و مرمت شده و يا با الهام از معمارى ساسانى بنا گرديده است.

گنبد چهل دختر، دامغان (سلجوقيان)

در مرکز شهر دامغان، در خيابان فلاحى و در ضلع آستانهٔ مبارکهٔ حضرت امام‌زاده جعفر (ع) برج مدور و زيبايى وجود دارد که مشهور به چهل دختران است. اين برج از ابنيهٔ دورهٔ سلجوقى به شمار مى‌رود. بناى مذکور در سال ۴۴۶ هجى به دستور ابو شجاع، موسوم به اسفارنکى بن اصفهانى از آجر ساخته شده است.

محيط خارجى اين برج ۲۳۸۰ متر، قطر داخلى آن ۵/۵ متر و ارتفاع آن حدود ۱۵ متر است و در بالاى آن نزديک به گنبد، کتيبه‌اى به خط کوفى با تزئينات زيباى آجرى و قطاربندى‌هاى جالب مشاهده مى‌شود که در اول آن «امر بنباء هذاالقبه الامير الجليل ابوشجاع اسفها ... و در قسمت آخر آن ثلث‌مائه خوانده شده است.

در چوبى اين برج که داراى ابعاد ۲۱۰×۱۰۰ سانتى‌متر است، اخيراً ساخته و نصب شده است و از طرف جنوب شرقى باز مى‌شود. بر بالاى اين در کتيبهٔ ديگرى به خط کوفى وجود دارد.

گنبد زنگوله، دامغان

سلجوقيان در قرن هفتم هجرى در جنوب غربى شهر دامغان جنب خيابان، بنايى از خشت خام ساخته شده که در حال حاضر از گنبد آن اثرى نمانده است. اين بنا از ارتفاعى در حدود شش متر با تاقنماهاى مقرنس بهره‌مند است.

گنبد سبز، كرمان

گنبد سبز از بناهاى قرن هفتم هجرى شهر کرمان است که به قُپهٔ سبز نيز شهرت دارد. اين اثر از بقاياى مدرسه و آرامگاه قراختائيان کرمان به يادگار مانده که در اثر زلزله ۱۳۱۴ هجرى قمرى قسمت اعظم آن ويران شده است. در حال حاضر فقط سردر ورودى مدرسه باقى مانده است. بقاياى ديوارهاى آن و همچنين آرامگاه زير ساختمان‌هاى مسکونى مدفون شده است.

سقف ايوان آن بر اثر زلزله فرو ريخته و در دوران بعد بازسازى شده است. زيباترين قسمت ايوان کاشى‌کارى معرق آن است که در نوع خود بى‌نظير است. دو ستون دو طرف ايوان نيز زيبا و قابل توجه است.

گنبد سرخ، مراغه

از پنج مزار موجود در مراغه، قديم‌ترين آن‌ها، گنبد سرخ است که در آذربايجان بيشتر به «قرمزى گنبد» شهرت دارد. عمارتى است چهارگوش با سقفى گنبدى که بر مقرنس‌هايى که هنوز سالم مانده‌اند، ‌ نهاده شده است. اين بنا شبستانى دارد که در بلندى قرار گرفته و داخل و زير عمارت نوعى سردابه احداث شده است. در سمت شرق، درى وجود دارد که اين سردابه را که از داخل هيچ راهى به شبستان ندارد به خارج مربوط مى‌کند.

چهار پنجرهٔ بنا به شکلى تعبيه شده‌اند که از داخل در گردن‌ گنبد و از خارج بر چهار وجه اصلى هشت گوشه‌اى سقف قرار گرفته‌اند. روزنه‌هاى ديگرى نيز در کتيبه‌هاى نوارى شکل اضلاع غربى، جنوبى و شرقى گشوده‌‌اند. ولى بدون شک اين روزنه‌ها هيچ ارتباطى با ترکيب اوليهٔ ساختمان ندارد و بعدها آنها را ايجاد کرده‌اند.

پاى بنا از سنگ تراشيده ساخته شده است. همچنين سر ستون‌هاى زاويه و سرستون‌هايى که پايه‌هاى کوچک طاق‌هاى اضلاع ثانوى را بر دوش دارند همگى از سنگ هستند. بقيهٔ بنا تماماً از آجر است. لابلاى اين آجرها که با زيبايى تحسين‌انگيزى بر روى هم چيده شده‌اند، بلوک‌هاى کاشى فيروزه‌اى رنگ جلوه‌اى خاص دارند. کتيبه‌ها و نقوش هندسى از آجر سرخِ تراشيده، و کاشى مينايى رنگى بر بالاى درگاه بنا کار گذاشته شده است. بر زمينه‌اى از گچ خاکسترى اين کتيبه‌ها نقوشى از گل و برگ گچبرى که اثرى از رنگ آبى در آنها ديده مى‌شود، آراسته شده است.

کتيبه‌هاى موجود نشانگر اين است که بنا در زمان حيات عبدالعزيز ساخته شده است، ولى از هويت وى که مدعى حکمرانى آذربايجان بود اطلاعى در دست نيست.

گنبد سفيد، تربت‌جام

بناى کوچکى به ابعاد ۶/۴۰×۱۰ متر است که در جبههٔ شمالى ايوان و متقارن مسجد کرمانى واقع شده است و از طريق درى که داراى طاق‌نماهايى در بالاى آن است و در سمت راست داخل ايوان قرار دارد، مى‌توان به داخل آن راه يافت. اين بنا داراى دو شاه‌نشين در شمال و جنوب است که شاه‌نشين جنوبى داراى مقرنس‌کارى زيبايى شبيه مسجد کرمانى است که براساس آن، شاه‌نشين شمالى را بازسازى کرده‌اند. علاوه بر اين، شاه‌نشين‌هاى شرقى و غربى نيز مقرنس‌کارى زيبايى دارند. در وسط بنا و بر روى تويزه‌ها، گنبد کوچکى که گوشه‌‌سازى و چند نورگير دارد، قرار گرفته است. در طرفين شاه‌نشين شرقى، دو درگاه کوچک قرار دارد که به طاق‌نماهاى بيرونى راه داشته‌اند.

تزئينات نماى داخلى بنا شامل مقرنس‌کارى‌هاى شاه‌نشين‌ها و قوس‌هاى تزئينى - مانند مسجد کرمانى - و چند کتيبه به خط کوفى و به شيوه‌هاى معقلى به رنگ قهوه‌اى که در داخل بنا و ابتداى ورودى قرار دارند. اين کتيبه‌ها که در اطراف يک زمينهٔ شطرنجى شدهٔ ناتمام قرار گرفته‌اند، شامل سوره‌هاى فاتحه و اخلاص بوده‌اند که امروزه قسمت اعظم آن‌ها از بين رفته است. نماى بيرونى گنبد نيز شامل دو طاق‌نما با مقرنس‌کارى‌هايى همانند طاق‌نماهاى بيرونيِ مسجد کرمانى بوده است که در زمان احداث گنبد سبز و نماسازى آن (۸۴۴ هـ.ق)، جلوى اين طاق‌نماها را تيغه کرده‌اند و روى آن را با کاشى‌‌کارى معقلى تزئين کرده‌اند. در داخل بنا، چند قبر وجود دارد که يکى از آن‌ها منسوب به «شهاب‌الدين اسماعيل جامي» - بانى سراچه (۷۳۶ هـ.ق) - و دو قبر ديگر آن در ابتداى ورودى، به دختران شيخ جام منسوب است. قبر ديگر نيز در تاريخ ۱۰۶۶ هـ.ق و متعلق به «محمدعلى ولد سالار» است. اين بنا نيز متعلق به اواسط قرن هشتم هجرى قمرى است.