گنبدها (۲)

گنبد سلطانيه، سلطانيه، ابهر

در قسمت جنوب غربى کهن‌دژ (ارگ سلطنتى)، گنبد سلطانيه به عنوان يکى از بناهاى عظيم اسلامى و شايد باشکوه‌ترين آن‌ها، همچون نگينى سربرافراشته و خودنمايى مى‌کند.

اين بنا در دوران حکومت سلطان‌محمد خدابنده (اولجايتو) در مدت ۹ سال (از سال ۷۰۴ الى ۷۱۲ هجرى قمرى) احداث شده است. دربارهٔ اين بنا، فرضيه‌هاى بسيارى از نظر تناسب‌ها، ترکيب‌ها، تلفيق‌ها و ديگر ويژگى‌ها از سوى مورخان، جغرافى‌دانان، باستان‌شناسان و حتى مردم عادى ابراز شده است که دو وجه غالب دارند:

- نظريهٔ نخست، به مورخان و جغرافى‌دانان متقدم مربوط است که بناى گنبد را آرامگاه سلطان محمد خدابنده اولجاتيو معرفى کرده‌اند.

- نظريهٔ دوم، مربوط به انتساب و اختصاص بنا، از طرف اولجايتو، به آرامگاه على‌بن ابيطالب (ع) و حسين‌بن على (ع) است.

کارشناسان با بررسى‌هاى باستان‌شناسى و مطالعهٔ عناصر معمارى، انتساب و اختصاص بناى گنبد سلطانيه به آرامگاه ائمهٔ اطهار (ع) را مردود دانسته‌اند و روشن شده است که آرامگاه سلطانيه را غازان و اولجايتو به تقليد از آرامگاه‌هاى موجود در ايران ساخته‌اند.

گنبد سلطانيه، شکوه و بزرگى کليساى جامع مريم مقدس در فلورانس ايتاليا و مسجد اياصوفياى ترکيه را تداعى مى‌‌کند. اين بنا، سومين بناى بزرگ تاريخى در جهان و نخستين بناى بزرگ تاريخى ايران مى‌باشد. اين بنا در دوران برپايى، بلندترين بناى جهان بوده است.

معمارى گنبد سلطانيه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، ‌ منحصر به‌فرد است و نمونهٔ‌ بديعى از يک آزمايش موفق است. اين بنا داراى ۴۸/۵ متر ارتفاع، ۲۵/۶۰ متر دهانهٔ قوس، ۶/۸۷ متر عرض جرز، ۱۷/۵ متر طول جرز از سمت بيرونى و ۸/۶۰ متر طول جرز از سمت درونى است. اين بنا ۸ ايوان مرتفع و نزديک به ۵۰ اتاق و فضاى ويژهٔ اتاق‌مانند دارد. گنبد سلطانيه نخستين بنايى است که تحول معمارى دوران سلجوقى به معمارى دورهٔ‌ ايلخانى را به وضوح نشان مى‌دهد. سنگينى گنبد عظيم و قوس‌‌ها و ديگر عنصرهاى معمارى را، جرزهاى هشت‌‌گانهٔ آن تحمل مى‌کنند. محاسبات به‌عمل آمده نشان مى‌دهند که سنگينيِ گنبد ۲۰۰ تنى بر روى جرزها که سطح مقطع هر کدام ۵۰ مترمربع مى‌باشد، استوار شده است. مطالعات اخير روشن کرده است که اين عنصرها داراى مقطع‌هاى توخالى نيز مى‌باشند. اين ويژگى، مقاومت جرزها را در برابر زمين‌لرزه و فشارهاى ناشى از باد افزايش مى‌دهد. به کارگيرى تيرهاى چوبى عاجدار در ابعاد و اندازه‌هاى مختلف، از اين نظر، حايز اهميت مى‌باشد.

ملاط اين بنا، ‌ مخلوطى از گچ و مقدار اندکى آهک است. گنبد سلطانيه با احتساب طبقهٔ همکف، سه طبقهٔ مشخص دارد : طبقهٔ همکف ايوان‌هاى هشت‌‌گانه را در خود جاى داده است و شامل ايوان‌هاى شمال غربى، شمال شرقى، ورودى و ايوان جنوبيِ مشرف به تربت‌خانه است. طبقهٔ اول در ۹/۴۰ مترى از کف کنونى بنا قرار گرفته و داراى دهليزهاى ارتباطى است که دورتادور بنا را احاطه کرده‌اند. طبقهٔ آخر در ۲۷/۸۰ مترى از کف قرار گرفته است. در اين طبقه، پاطاق گنبد و پايه‌هاى هشت‌ضلعى مناره‌ها قرار دارند. ارتفاع پاطاق اين طبقه ۱/۴۰ متر و ارتفاع گنبد از طبقهٔ آخر ۱۹ متر است.

وروديِ سردابه در ايوان ضلع جنوبى قرار گرفته است. طرح سردابه بسيار پيچيده و شامل ۷ واحد حجمى است که با يک‌ديگر ارتباط فضايى ندارند. اين روش مقبره‌سازى با هيچ‌کدام از مقبره‌هاى شناخته‌شدهٔ کنونى ايران قابل‌مقايسه نيست. به احتمال قريب به يقين، سردابه براساس بينش و تفکر آيين‌هاى مذهب شمن‌پرستى مغولى طرح‌ريزى شده است. با توجه به فلسفه و عقايد شمن‌پرستى و تأکيد آن بر وجود ارواح خبيثه و انواع جادو، ‌ براى جلوگيرى از ورود و مزاحمت ارواح خبيثه به حريم قبرها، گماردن محافظان و تعبيهٔ مکان‌‌هايى براى برآوردن منظورهاى فوق، امرى ضرورى بوده است.

گنبد سلطانيه از نظر تزئينات نمايشگر مرحلهٔ‌ کمال معمارى گذشتهٔ ايران است و خلاقيت طراحان، معماران و مهندسان زمان خود را به نمايش و داورى گذاشته است. در اين بنا، دو لايه آرايش و زينت‌‌ معمارى شناسايى گرديده است : قسمتى از تزئينات لايهٔ دوم به دوران اولجاتيو و اوايل دوران سلطان ابوسعيد بهادر تعلق دارد. تزئينات لايهٔ نخست، به طورکلى، با پيشرفت کارِ ساخت بنا اجرا گرديده و در هنگام افتتاحِ ابواب‌ البر، پايان پذيرفته است.

عمده‌ترين عنصرهاى تزئيناتى در گنبد سلطانيه عبارت‌اند از : تزئينات آجرى، گچ‌برى، کتيبه‌نويسى و کاشى‌کارى که همگى با هم و با هماهنگى جالب توجهى سامان يافته‌‌اند.

طولانى‌ترين کتيبهٔ اين بناى تاريخى کتيبه‌اى است که در فاصلهٔ ۳۶۰ سانتى‌مترى از کف گنبد، و در عرض ۷۵ سانتى‌مترى دورتادور بنا نوشته شده است و به سوى ايوان‌ها و جرزها ادامه يافته است. در اين کتيبه، سورهٔ «فتح» به خط زيباى ثلث نوشته شده است. در بالاى هر يک از ايوان‌هاى هشت‌‌گانه، يک حديث ذکر گرديده است. در سطح قوس، در طبقهٔ دوم ايوان شرقى، کتيبه‌اى از آجرهاى پيش‌بر در زمينهٔ کاشى‌کارى مُعَرق به رنگ سبز و آبى وجود دارد. بر اين کتيبه، آيهٔ ۱۲۵ سورهٔ مبارکهٔ «بقره» (سورهٔ يکم) به خط کوفى نوشته شده است.

در سطح جرز ايوان‌هاى جنوب شرقى و جنوب غربى، طرح‌هاى تزئينى به شکل ترنج با رنگ آبى طراحى گرديده‌اند و خط‌‌هاى کلى اين نقش‌ها، اسليمى است. در لابه‌لاى اين نقش‌هاى اسليمى، کلمات ابوبکر، عمر، ‌ عثمان و على، حسن و حسين پيوسته تکرار شده‌اند. اين گنبد به تنهايى يکى از شگفتى‌هاى معمارى در ايران و جهان به شمار مى‌رود و از ارزش‌هاى درجه اول جهانگردى برخوردار است.

گنبد علويان، همدان

يکى از مهم‌ترين بناهاى تاريخى همدان بنايى چهار ضلعى به نام گنبد علويان است که محل آرامگاه دو نفر از اعضاى خاندان علويان است و در دوران مغول تزئين و مرمت شده است. اين بنا به اواخر دوران سلجوقى مربوط است. از نظر منظرهٔ بيرونى شباهت زيادى به گنبد سرخ مراغه دارد، ولى ابعاد آن بزرگ‌تر است. داخل گنبد داراى گچبرى‌هاى زيبا و فراوان است. قبرها زير گنبد سردابى قرار گرفته که با کاشى‌هاى فيروزه‌اى رنگ در ابعاد خشتى پوشيده شده است.

طول و عرض محوطه داخل بنا ۸×۸ متر است. گنبد آن طى قرون گذشته فرو ريخته است و فعلاً بدون گنبد است.

جبههٔ بيرونى بنا داراى طاق‌نماهايى در طرفين است که به اشکال منظم به صورت لوزى‌هاى بزرگ و کوچک و با آجر، برجسته‌کارى شده‌اند. بقاياى کتيبهٔ آجرى زيبايى به خط کوفى برجسته، مشتمل بر چند آيه از قرآن کريم بر بالاى ديواره‌هاى خارجى و ستون‌هاى جانبى جلوخان، به چشم مى‌خورد.

گنبد غفاريه ، مراغه

اين بنا در قسمت شمال غربى مراغه، کنار رودخانهٔ صافى چاى واقع شده و تاريخ احداث آن در فاصلهٔ‌ بين سال‌‌هاى ۷۲۵ و ۷۲۸ هـ.ق است.

گنبد غفاريه بنايى مربع و آجرى است که بر بالاى سکويى سنگى و سردابهٔ‌ دخمه‌اى عميقى استوار است. در چهار زاويهٔ آن ستون‌‌هايى با نقوش لوزى پَخ ساخته‌اند. جلو خان بزرگ آن، رو به شمال دارد و عرض طاق زيرين به جانب شرق است. هر يک از اضلاع طرفين و عقب داراى دو طاقنما و يک حاشيهٔ مکتوب است. در اين گنبد تمامى خطوط، ريحان است. کاشى‌هاى اين بنا مخلوطى از رنگ آبى دريايى و آسمانى است. رنگ حروف‌ کتيبه‌ها سياه است بر متن سفيد ديوار با شاخ و برگ فيروزه. بالاى طاقنماى مرکزى ايوان بزرگ، کتيبه‌اى سه خطى ديده مى‌شود.

بالاى درگاه بنا نيز يک کتيبهٔ دو سطرى موجود است که به علت ساييدگى و شکستگى مفهوم نيست، ولى به نظر مى‌رسد که القاب و نام صاحب بقعه است.

در جلو خان بزرگ يک طاقنماى مرکزى بر سر در ساخته‌اند که در بالاى آن دو سطر کتيبه ديده مى‌شود.

گنبد كبود، مراغه

سومين مزار از قبرهاى پنجگانهٔ مراغه که «قبر مادر هلاکو» ناميده مى‌شود برجى است کبود و زيبا به شکل منشورى ده وجهي. پهلوهاى اين برج داراى طاقنما و حاشيه‌‌کارى و دندانه است و در کنارهٔ آن‌ها پايه‌‌هاى ستون مانندى ساخته شده است. اين پايه‌ها مانند سطح بيرونى طاقنماها، با ترئيناتى مرکب از آجر و سفال و کاشى فيروزه‌اى رنگ در طرح‌هايى هندسى، به شکلى بديع آرايش شده‌اند. وجه تسميهٔ برج، شايد به دليل وجود اين همه کاشى فيروزه‌اى باشد.

اين برج نظير ديگر برج‌هاى مقبره‌دار دو طبقه است. قسمت پايين، سرداب مخصوص دفن ميت است و قسمت بالايى، اطاقى است مزين به گچبرى و کاشى و نوشته. اطاق سقف بلندى دارد که گنبد آن فرو ريخته و قسمت اعظم گچبرى و تزئينات و نوشته‌هاى آن نيز از بين رفته است.

داخل بنا دور تا دور زير گنبد بر حاشيه‌اى پهن از گچ با خط نسخ قسمتى از آيهٔ اول سوره ۶۷ قرآن کريم نوشته شده است.

اندازهٔ ‌قبر که منسوب به مادر هلاکو است و زير گنبد قرار دارد، از حد معمول بزرگتر است. تاريخ بنا با توجه به نظرات مختلفى که در مورد صحت وجود قبر مادر هلاکو، در اين گنبد مطرح است، ‌ احتمالاً در فاصلهٔ ‌سال‌هاى ۵۸۲ و ۶۵۲ است.

گنبد مدور، مراغه

گنبد مدور دومين مزار از قبرهاى پنجگانهٔ مراغه است. اين بنا برجى است مدور که از گنبد و سقف آن چيزى بر جاى نمانده و مزارى کاملاً ناشناخته است. ارزش بنا در اين است که ترقى و تکامل نماى مينايى را طى دوران کوتاه ميان تاريخ احداث اين بنا و تاريخ ساخت گنبد سرخ نشان مى‌دهد.

بنا که از آجر ساخته شده، بر سکوى بلندى از سنگ که سردابى در ميان دارد، نهاده شده است. ساختمان، ظاهرى ساده دارد و نظير نوعى برج دفاعى است که فاقد تزئينات است. فقط قسمت در ورودى با نقوشى پر و غنى، مشابه نماى اصلى گنبد سرخ آذين شده است. در حال حاضر اين بنا رو به تخريب کامل است.

گنبد مشتاقيه (سه گنبد)، كرمان

مشتاقيه که به سه گنبد نيز شهرت دارد، ‌ در فلکهٔ مشتاقيهٔ کرمان قرار دارد و در دورهٔ قاجاريه احداث شده است. سه گنبد بر روى سه مقبره به نام مشتاق عليشاه، شيخ اسماعيل و کوثر عليشاه بنا گرديده است. مشتاق عليشاه از متصوفهٔ قرن سيزدهم هجرى است که در اواخر زمستان سال ۱۲۰۶ هـ.ق سنگسار شده است. گفته مى‌شود که جرم مشتاق اين بود که قرآن را با نواى سه تار مى‌‌خوانده است. گنبدى که بر روى مزار مشتاق قرار دارد، در ۱۲۶۰ هـ.ق بنا گرديده است. از جمله آثار هنرى مقبرهٔ فوق کاشى‌‌کارى و تزئينات داخل آن است.

گنبد سبز (مدرسهٔ اميرجلال‌الدين فيروزشاه)، تربت‌جام

گنبد سبز که بخشى از مدرسهٔ فيروزشاه بوده، در ضلع شمالى صحن مزار شيخ جام واقع شده است. اين بنا شامل يک هشتى با گنبدى دوپوسته و اتاق کوچکى در کنار آن، با نماى کاشى‌کارى به شيوهٔ معقلى است. گنبد سبز داراى گنبدخانه‌اى چهارتاقى و مربع شکل به ابعاد ۱۰/۵×۱۰/۵ متر با چهار شاه‌نشين و دو طاق‌نما در شاه‌نشين‌هاى شرقى و غربى است که در طاق‌نماى غربى آن، محرابى وجود داشته که امروزه تنها قسمتى از حاشيهٔ قوس آن برجاى مانده است. بر فراز درگاه‌هاى شمالى و جنوبى که هر دو به منزلهٔ ورودى بنا محسوب مى‌شوند، دو تاق سوار کرده‌اند که نورگيرى در هر يک از آن‌‌ها جاى داده شده است. مهم‌ترين بخش بنا، سقف بناست که با به‌کارگيرى سه کنج‌ها و کاربندى، به شيوه‌اى بسيار بديع و زيبا پوشيده شده، و بر فراز آن، گبندى سوار است.

در کنار اين بنا و در ضلع شرقى آن، بناى ديگر به ابعاد ۳/۵×۷ متر قرار دارد که داراى دو شاه‌نشين در جبهه‌هاى شرقى و غربى و محرابى با طرح نيمه‌هشت‌وجهى - شبيه محراب مزار مولانا در تايباد - با حاشيه‌اى از گچ‌برى با طرح مضرّس است و سقف آن، که بر فراز چهار قوس قرار گرفته، داراى کاربندى ۱۲ ضلعى است. اين بنا نيز داراى دو درِ ورودى، يکى در جنوب و ديگرى در شمال است که درِ شمالى آن به ايوان عميقى با دهانه‌اى به عرض ۵/۶۰ متر باز مى‌شود که تنها قسمتى از خيزِ تاق آن برجاى مانده است. اين بنا داراى گنبد دوپوسته با ساقه‌اى بلند است و حدفاصل دو پوستهٔ‌ آن را خشخاشى زده‌اند که با چوب‌هايى به يکديگر کلاف شده‌اند. اين بنا تزئينات و کاشى‌کارى زيبايى دارد. بناى مدرسه توسط جلال‌الدين فيروز‌شاه، ‌ در سال ۸۴۴ هـ.ق ايجاد گرديده است؛ اما به نظر مى‌رسد که ساخت آن ناتمام مانده باشد.

يله‌گنبد، قزوين

اين بنا که در ۳۷ کيلومترى جادهٔ‌ قزوين - رشت و بر فراز يک رشته بلندى قرار گرفته است، بنايى مدور است که به جز گنبد آن، به تمامى از سنگ لاشه و با دقتى درخور ستايش ساخته شده است. بر روى نماى خارجى بنا، پنج برجستگى به صورت ستون‌هاى مدور تعبيه کرده‌اند. ورودى بنا، در شرق آن و در ميان يک جلوخان مستطيل شکل جاى دارد. پوشش زيرين بنا به صورت يک گنبد آجرى مخروطى‌ شکل در ميان ديوارهاى جانبى برج ديده مى‌شود. محيط پايهٔ برج کمى بيش‌تر از محيط قسمت بالاى آن است. قطر ديوار برج نسبتاً زياد و نزديک به يک متر است. از وضع کلى بنا چنين برمى‌آيد که گنبد آجرى، ‌ بعدها، بر روى بدنهٔ سنگى ساخته شده است.

در ميان اهالى چنين رواج دارد که اين بنا، آرامگاه پهلوانى بوده است. در خصوص تاريخ ساخت بنا و شخصيت مدفون در آن، مدارک يا اطلاعاتى موجود نيست.

گنبد ابوالوفا، کوهدشت

اين مقبره در ۲۵ کيلومترى غرب شهر کوهدشت ، بر دامنهٔ کوهى به نام «بره کاظم» واقع شده و تمام ساکنان آن محل پيرو «اهل حق»‌اند. اين مقبره مدفن سيد ابوالوفا ، يکى از هفت نفرى است که جزو دستهٔ‌ دوم پيشوايان اهل حق بوده‌اند و وى ، از ياران برجستهٔ سلطان اسحاق ملقب به صاحب کرم است که نسبت‌اش به حضرت امام موسى کاظم (ع) مى‌رسد و رهبرى اين فرقه را به عهده داشته است. کلمهٔ «سيد» نزد «اهل حق» ، تنها به مرشد و پيشوا گفته مى‌شود. ابوالوفا در اواخر سدهٔ هفتم يا در نيمهٔ اول سدهٔ هشتم مى‌زيسته است.

گنبد شاه‌محمد، خرم‌آباد

در انتهاى شمالى طرهان ، ‌ بر دامنهٔ کوه‌هاى «تت» و «درامار» کنار رود سيمره ، گنبد و مقبرهٔ شاه‌محمد واقع شده که زيارتگاه مردم لرستان و کرمانشاه است. سبک ساختمان مقبره شبيه تاق مسجد جامع بروجرد است. اصل بنا چهار گوش است که در بالا به هشت ضلعى تبديل شده است. ديوار هر ضلع با کاشى‌هاى مشبک زينت داده شده است. گنبد آن در گذشته ، دو جداره بوده که امروزه تنها گنبد زيرين آن باقى مانده است. گلدسته‌ها ، ‌ استوانه‌اى شکل‌‌اند که در انتهاى هر يک از آن‌ها ، تزئيناتى با آجر به صورت زيگ‌زاگ ايجاد شده است. تاريخ بناى آن ۱۳۲۲ هجرى قمرى است که اين تاريخ بر سنگى در ديوارهٔ شرقى مقبره نوشته و نصب شده است. درِ اصلى مقبره به سوى شمال باز مى‌شود و اندازهٔ‌ هر لنگهٔ در ۶۰×۱۱۰ سانتى‌‌متر است. هر دو لنگهٔ در روکشى از نقره دارند که آيات و اشعارى با خط نستعليق بر آن‌ها حک شده و در فواصل خطوط ، نقش‌‌هايى منظم و ريزه‌‌کارى‌هايى بسيار جالب توجه وجود دارند. بر حاشيهٔ آن‌ها ، چند بيت از مرثيهٔ مشهور محتشم کاشانى با خط نستعليق نوشته شده است. قبر ، ‌ ضريحى از ورشو به طول و عرض ۲×۲ متر دارد. گنبد مقبره از آجر ، ‌ ملاط و کاشى ساخته شده است. در فاصلهٔ ۵/۵ مترى ديوار حرم ، ‌ چهار اتاق براى سکونت زائران بنا شده است.