آرامگاه‌ها (۱۸)

آرامگاه ميرشمس‌الدين، لاهيجان

اين آرامگاه در محلهٔ اردو بازار لاهيجان قرار دارد و يکى از بناهاى پرنقش و نگار استان محسوب مى‌شود. بالاى تاق‌نماهاى هشت‌گانه بنا، ميان دو حاشيهٔ گچ‌برى شده، قصيده‌اى ۱۵ بيتى با خط نستعليق خوش گچ‌برى شده است که در آن، نامى از ميرشمس‌الدين و يادى از عباس نامى شده که دومى در دوران ناصرالدين‌شاه، ‌ اين آرامگاه را بنا کرده است. سقف بنا آينه‌‌کارى شده است.

در سمت شرق آرامگاه، ‌ ايوان بزرگى قرار دارد. بر روى مزار، صندوقى قديمى نصب شده است که دو تاريخ ۱۰۱۸ و ۱۰۱۷ هجرى قمرى را دارد.

آرامگاه ميرشمس‌الدين لاهيجى، لاهيجان

اين بنا در داخل شهر لاهيجان واقع شده و آرامگاه مير شمس‌الدين از معارف زمان شاه اسماعيل اول صفوى است. بنا يادگارى از دورهٔ صفوى است که در کتيبه‌هاى آن اشاره‌اى به تاريخ بنا نشده است، ولى سنگ قبر آرامگاه تاريخ ۱۰۱۷ هجرى قمرى را دارد. اين بنا داراى يک حياط در مرکز و سه ايوان در جبهه‌هاى شمال، شرق و غرب است و نشان مى‌دهد که تنها براى آرامگاه ساخته نشده و با توجه به حجره‌هاى موجود در جبههٔ غربى آن، زمانى مدرسهٔ‌ علوم دينى نيز بوده است. تزئينات داخل آرامگاه نقاشى‌هاى رنگ و روغن، گچ‌برى، آئينه‌کارى، ‌ مقرنس‌هاى تزئينى و کتيبه‌هاى بسيار است که اهميت و اعتبارى ويژه به بنا بخشيده و آن را در شمار بناهاى تاريخى گيلان در آورده است.

آرامگاه ميرعماد، اصفهان

اين آرامگاه در مسجد مقصودبيک اصفهان واقع شده است. ميرمحمد بن حسين حسنى سيفى قزوينى، ملقب به عمادالملک و مشهور به مير، خطاط معروف ايرانى (۱۰۲۴-۹۶۱) و يکى از بزرگ‌ترين نويسندگان خط نستعليق زمان خود بوده است. مدفن وى در ضلع شرقى صحن کوچک مسجد مقصودبيک قرار دارد و سنگ‌‌قبر آن هيچ‌گونه کتيبه‌اى ندارد؛ اما در آرامگاه او قطعه‌سنگى از مرمر به طول ۷۰ و عرض ۳۵ سانتى‌متر به طور عمودى بر ديوار شرقى نصب شده است که بر حاشيه و متن آن، عبارات و اشعارى حجارى کرده‌اند.

آرامگاه ميرفندرسكى، اصفهان

آرامگاه ميرفندرسکى از عرفا و حکماى معروف عهد صفويه در «تکيهٔ مير» تخت فولاد اصفهان واقع شده است. آرامگاه در فضاى آزاد با سنگ‌هاى يکپارچهٔ بزرگ مرمرى پوشيده شده است و کتيبهٔ‌ آن، سال ۱۰۵۰ هجرى قمرى را نشان مى‌دهد. مدفن بسيارى از بزرگان اصفهان در تکيهٔ‌ مير قرار دارد.

آرامگاه ميرمجدالدين اسماعيل باب‌الدشتى، اصفهان

اين آرامگاه در صفهٔ‌ شمالى شبستان گنبددار مسجد قطبيهٔ اصفهان واقع شده است. بر سنگ مزار او نوشته شده : «وفات عاليجناب ... الاکابر العظام مير مجدالدين اسماعيل ابن حضرت عمده‌الاکابر فى الزمان امير مسعود باب‌الدشتى فى شهر صفر سنهٔ خمس و خمسين تسعمانه» (۹۵۵).

اين مقبره و مسجد به شمارهٔ ۲۱۸، به ثبت تاريخى رسيده است.

آرامگاه ميرنظام‌الدين و آرامگاه دكتر حشمت، رشت

اين زيارتگاه در محلهٔ چله‌خانهٔ‌ شهر رشت قرار دارد و شامل آرامگاه، مسجد و چله‌خانه بود که چله‌خانهٔ آن از بين رفته است. در بخشى از صحن اين مجموعه آرامگاه شادروان دکتر حشمت - از ياران ميرزا کوچک‌خان جنگلى - قرار دارد.

آرامگاه نادر، مشهد

هنگامى که ايران با انقراض صفويه و تسلط محمود و اشرف افغان روزگار تباهى را مى‌‌گذراند، نادر از خطهٔ خراسان برخاست. وى در زمان حکومت خود فتوحات بسيارى انجام داد. ليکن در اواخر عمر چون فرزندش رضا‌قلى‌ميرزا را از روى سوءِظن کور کرد، احوالش دگرگون شد و در تندخويى مبالغه کرد و سرانجام در سال ۱۱۶۰ هـ.ق به دست پنج تن از سران قزلباش کشته شد. نادر در نظر داشت که بر سر گور خود بنايى همانند تاج‌محل در هند بسازد و دستور داد که از مراغه سنگ‌هاى آن را حمل کردند؛ ولى در زمان حياتش کار بناى آرامگاه پايان نيافت و پس از مرگش، اخلاف او چنان منحط بودند که باغ آرامگاه او را بين خود تقسيم کردند و فروختند، درها را ربودند و موقوفات وى را نيز تصاحب کردند.

در زمان حکومت احمد قوام (قوام‌السلطنه)، بناى ديگرى بر آرامگاه نادرشاه ساخته شد که آن‌هم مدتى بعد در معرض آسيب و خرابى قرار گرفت و به صورت نامناسبى درآمد. بناى جديد در سال ۱۳۳۶ آغاز شد و در سال ۱۳۴۰ هـ.ش خاتمه يافت که مشتمل بر اتاق آرامگاه و دو تالار، موزه، ايوان‌ها، راهروها، پايهٔ مجسمه و دفتر امضاى بازديدکنندگان است. در بناى ضميمهٔ جداگانه نيز محل کتابخانه، ‌تالار پذيرايى، اتاق‌هاى نگهبانى و پاسدارخانه احداث شده است. ضمناً با حفر چاه نيمه‌عميق و نصب موتور برق و احداث جوى‌هاى سنگى و حوض و آب‌نماها و چمن‌کارى و کشيدن نردهٔ فلزى در اطراف باغ، در تزئين آرامگاه کوشيده‌اند. بناى مقبره، از تخته‌سنگ‌هاى گرانيت خراسان و سنگ‌هاى ديگر ساخته شده است. پايهٔ مجسمهٔ سوارهٔ نادرشاه، متصل به بناى آرامگاه است و مجسمهٔ مفرغى سوارهٔ وى - به ارتفاع ۶/۵ متر - با مجسمهٔ ‌سه سرباز پياده که در کنار اسب ايستاده‌اند، از شهر «رم» به مشهد حمل و بر فراز پايهٔ آن استوار گرديده است. طرح مجسمه به وسيلهٔ ابوالحسن صديقى تهيه شده و مفرغ‌ريزى آن در کارخانهٔ «بروني» ايتاليا انجام يافته است. آرامگاه سرهنگ محمدتقى‌خان پسيان هم در محل مناسبى در باغچهٔ شمالى باغ آرامگاه نادر قرار دارد و لوحى سنگى بر آن نصب شده است.

آرامگاه نظام‌الملك (دارُالبطيخ)، اصفهان

«دارالبطيخ» که امروزه «دارالبيتي» تلفظ مى‌شود، نام يکى از کوچه‌هاى محلهٔ «احمدآباد» اصفهان است که آرامگاه‌هاى «خواجه نظام‌الملک طوسي» وزير معروف ملکشاه سلجوقى، «محمود بن ملکشاه» و «ترکان خاتون» زوجهٔ ملکشاه در داخل مقبرهٔ آن جاى دارد. اين مقبره طى قرون متمادى دچار تغييرات و تحوالاتى شده است و آنچه امروز از آن برجاى مانده با صورت اصلى آن در دورهٔ سلاجقه مغايرت تمام دارد؛ چند سنگ قبر نفيس نيز در اين مقبرهٔ قديمى باقى مانده است.

آرامگاه نظام‌الملك بكروى، كدكن، نيشابور

اين آرامگاه در کدکن نيشابور واقع است. اين شهر، چندين مسجد دارد که قديمى‌ترين آن‌ها، روى تپه‌اى در محلهٔ بالاى شهر ساخته شده است. بناى مذکور، تماماً با آجر و گچ ساخته شده است و به نظر مى‌رسد از آثار معمارى قبل از دورهٔ ايلخانى باشد. متصل به ضلع شرقى ايوان مسجد، مقبرهٔ نظام‌الملک الخلوى البکروى است که سلسله نسب او در سنگ قبرش درج شده است. بناى اين مزار، نسبت به ساختمان مسجد، مؤخر است.

بناى مقبره را با آجر و گچ ساخته‌اند و خارج سقف آن با کاشى فيروزه‌اى مزين بوده است و همچنين تمام ازارهٔ داخل مقبره تا قريب به يک ذرع، ‌ کاشى مسدس داشته که اکنون مفقود شده است. از کاشى‌هايى که در خاک اطراف محل پيدا شده است، معلوم مى‌شود که کاشيِ ازارهٔ بنا، بسيار ظريف و داراى نقش دقيق و رنگ‌آميزى لاجوردى و سفيد بوده است. در گوشواره‌هاى داخل مقبره، هشت ستون سنگى در نبش ديوار نصب بوده که امروزه جاى آن‌ها خالى است. بالاى ازارهٔ‌ کاشى‌کارى شده، کتيبه‌اى با خط ثلث متوسط برجسته نصب است که بر آن با گچ قسمتى از سورهٔ «يس» را با زمينهٔ لاجوردى و خط سفيد نوشته‌اند. از اين کتيبه، قريب نيمى باقى است و نيم ديگر آن، به علت خرابى ضلع جنوب شرقى از بين رفته است. در زاويهٔ جنوب غربى، در خلال باقى‌ماندهٔ‌ کتيبه، عبارت «فى شهر ذى‌الحجه ۹۰۶» باقى مانده است.

در وسط مقبره، سنگ مزار نظام‌الملک قرار داشته که به جاى ديگرى منتقل شده است. براساس کتيبهٔ سنگ قبر، وفات شيخ معزالدين نظام‌‌الملک بن شيخ شهاب‌الدين سلام‌اللّه در سال ۹۳۸ هـ.ق واقع شده؛ در صورتى که تجديد نقاشى مقبره در سال ۹۰۶ هـ.ق بوده است. بنابراين، به نظر مى‌رسد اين مقبره در ابتدا متعلق به شخص ديگرى بوده است و چون در سنگ مذکور، عنوان پدر و جد نظام‌الملک، مخصوصاً جد او با احترام بيش‌‌ترى ذکر شده است، بعيد به نظر نمى‌رسد که پدر يا جد او در اين مقبره دفن شده باشند.

در جلوى مسجد و مقبره، گورستان بسيار قديمى کدکن قرار دارد که بيش‌تر سنگ‌هاى قبور آن از بين رفته و فقط دو سنگ کوچک که در پايهٔ‌ ايوان مسجد و نزديک به يکديگر نصب شده‌اند، باقى است، و مربوط به شيخ‌ابوالوفاء و امير ‌علاءالدين نامى است.

از مجموع مفاد سنگ قبر نظام‌الملک و شيخ‌ابوالوفاء و امير علاءالدين چنين بر مى‌آيد که مدت زمانى به وسيلهٔ‌ عده‌اى از عرفا، به توالى يکديگر، بساط ارشاد در کدکن گسترده بوده است.

آرامگاه هماى شيرازى، اصفهان

آرامگاه هماى شيرازى از شاعران و نويسندگان و عارفان ايرانى در قرن ۱۳ هجرى در پايين يکى از جرزهاى شرق ايوان شمالى بقعهٔ‌ امام‌زاده احمد قرار دارد. اين بقعه يکى از امام‌زاده‌هاى معتبر و از بناهاى تاريخى جالب توجه استان اصفهان است.

آرامگاه و مسجد اميرغياث‌الدين‌ملك‌شاه، مشهد

اميرغياث‌الدين ملک‌شاه از امراى بنامِ دربار تيمور گورکانى بوده که ۵ سال بعد از فوتش - يعنى در سال ۸۵۵ هـ.ق - بنايى بر قبر او احداث کرده‌اند. بناى آرامگاه يا مسجد امير غياث‌الدين که در بازار بزرگ و ناحيهٔ سرشور مشهد واقع است، جزءِ آخرين بناهاى مربوط به دورهٔ شاهرخ ميرزا است و مشتمل بر بقعه‌اى با گنبد دوپوش، دو مناره و يک ايوان است.

بناى آرامگاه به ابعاد حدود ۲۰×۳۳ متر، جمعاً حدود ۶۶۰ مترمربع را فرا مى‌‌گيرد. نماى مناره‌ها و غرفه‌ها و ايوان‌، ‌ داراى کاشى‌هاى معرق بسيار نفيسى بوده که بيش‌تر آن‌ها از بين رفته است و آن‌چه باقى مانده، نمونهٔ‌ بهترين رنگ و لعاب کاشى دورهٔ‌ تيمورى و صفويه است. ازارهٔ بنا، در اصل، کلاً از سنگ بوده که آن‌‌هم تخريب شده و از بين رفته است.

ارتفاع ازارهٔ تمام بنا در نماى جلوى مقبره، ‌ يک متر و پانزده سانتى‌متر است. در پايهٔ راست ايوان، بعد از ازاره، يک خوانچهٔ معرق داراى گلدان و گل و بوته به عرض ۶۴ و طول ۱۱۰ سانتى‌‌متر ديده مى‌شود. در بالاى خوانچهٔ‌ مذکور، مربع مستطيلى به عرض ۶۴ و ارتفاع ۲۷ سانتى‌متر قرار دارد. نام معمار مقبره، براساس کتيبهٔ موجود «عمل بن شمس‌الدين محمد تبريزي» است. در بالاى نام معمار، ‌ کتيبه‌اى کاشى‌کارى وجود داشته که عمدهٔ آن از بين رفته است. کاشى‌هاى ديگر قسمت‌ها نيز آسيب فراوانى ديده است.

مدخل بقعه داراى درى به تاريخ ۱۱۵۵ هـ.ق است که به نظر مى‌رسد از محل ديگرى بدين منطقه منتقل شده باشد. داخل مقبره نيز داراى کاشى‌کارى بسيار نفيسى است.

در طرفين بناى بقعهٔ امير ملک‌شاه، دو مناره وجود دارد که بالاى هر دو به دليل گذشت ساليان دراز تخريب شده است. ارتفاع منارهٔ‌ شمالى - آن‌چه باقى مانده - ۲۰ متر، و بلندى منارهٔ جنوبى نيز در حال حاضر ۱۵/۴۰ متر است. ازارهٔ هر دو مناره از سنگ بوده که از بين رفته؛ اما به تازگى تجديد بنا و بازسازى شده است. در بالاى ازارهٔ مناره‌ها، ‌ کتيبهٔ بزرگى با آيات قرآنى ديده مى‌شود. بالاى اين کتيبه، در ترنج‌هايى، احاديثى از پيامبر و در بالاى آن‌ها، اسماءاللّه نوشته شده است.

آرامگاه واله، اصفهان

«آقا محمد کاظم واله» از شعرا و اعاظم اصفهان در دورهٔ سلطنت فتحعلى شاه قاجار بوده است که در سال ۱۲۲۹ هجرى قمرى در گذشته و بر مزار او بقعه‌اى بنا شده است. سنگ قبر آرامگاه واله که به خط خوش نستعليق و به قلم خود او در زمان حيات وى نوشته شده، يکى از نفيس‌ترين سنگ‌هاى مرمرى کتيبه‌دار اصفهان است. آرامگاه واله در حاشيهٔ خيابان فيض واقع است و گنبد آن در سال‌هاى گذشته کاشى‌کارى شده است.

آرامگاه وصاف، شيراز (پهلوى)

آرامگاه وصاف، نويسندهٔ «تاريخ وصاف» در ضلع شمالى آرامگاه حافظ قرار گرفته است. به نظر مى‌رسد آرامگاه وصاف، تا چندين سال پيش به صورت سنگ قبر محقرى بوده است که چند قطعه سنگ شکسته روى آن نصب شده بود. معروف است که اين سنگ قبر را افغان‌ها شکسته‌اند.

آرامگاه‌ها، بقعه‌ها و امام‌زاده‌ها، استان گيلان

استان گيلان به ويژه در دوران قرون اوّليه اسلامى مأمن و پناهگاه علويان و مخالفين خلافت‌هاى امويان و عباسيان بوده است و از اين‌رو تعداد کثيرى از منسوبين به علويان در اين سرزمين مدفون شده‌اند بيشتر اينان فرزندان يا نوادگان منسوب به خاندان اهل بيت بوده‌اند و لذا مورد احترام و علاقهٔ مردم آن ديار مى‌باشند. اهم اين اماکن عبارت‌اند از:

برج و مقبرهٔ شبلى (شيخ شبلى)، دماوند

اين برج در شرق شهر دماوند قرار دارد؛ داراى ساختمانى مخروطى است که از آهک و آجر ساخته شده و قدمت آن نزديک به ۲۵۰ سال است.