دورهٔ هخامنشی

سفالينه‌هاى هخامنشى بعضى برحسب اتفاق و تصادف و برخى طى کاوش‌هاى علمى در قلمرو اين سلسله از ميدان‌ها و مکان‌هاى معروف مشخصى مثل تخت‌جمشيد، شوش، همدان، يا سرزمين‌هاى هخامنشى که امروزه خارج از مرزهاى سياسى فعلى است، يافت شده‌اند. سفال‌ها داراى نقوش و خطوط خلاصهٔ رنگين بوده يا به‌صورت تجسم حيوان و انسان در ترکيب ظرف در آمده‌اند. سفال را با خميره زرد، قرمز، قهوه‌اى سوخته، خاکستري، سياه و در اندامى ساده يا اندکى متکلف مى‌ساخته‌اند و در ترکيب آنها اغلب شن و ماسه وجود دارد.

بخشى از ظروف سفالين اين دوره با خميره‌اى از کائولن يا خمير شيشه ساخته شده و داراى اشکال زيبايى به‌صورت تُنگ‌هاى دهانه باريک، قمقمه، عطردان يا بخوردان هستند. ابداع ظروف ته مخروطي، ويژه تخت‌جمشيد بود. لعاب قرمز رنگ (صورتى يا آجري)، لعاب متداول دوره هخامنشى است. پس از آن لعابى ساخته‌اند که از مس و کبالت نتيجه شده و رنگ ظروف را به سبز کمرنگ متمايل به آبى و کبود تغيير داده است.

در کاوش‌هاى تخت‌جمشيد تعدادى سفالينه به‌صورت گلابدان قرمز رنگ، قمقمه سفالين با رنگ‌آميزى سفيد و زرد کمرنگ، قمقمه سفالين به‌شکل حيوان و نيز سفالينهٔ کوچک دهانه گشادى به‌صورت ليوان کشف شده است. سفالينه‌هاى لعابدار و بدون لعاب و نيز ظروف سنگى فراوان نيز در اين ميدان تاريخى و اطراف آن يافت شده که برخى از آنها در موزه ايران باستان موجود هستند.

آجرهاى مزين و آغشته به لعاب رنگين در اين دوره از شاهکارهاى لعابکارى محسوب مى‌شوند. در اين شيوه سطوح سفال و کاشى را با کنده‌کارى و منبت‌ به‌صورت نقوش هندسي، گياهى و انسانى متقاطع در مى‌آوردند و در فواصل کنده‌کارى‌ها و شيارها اندود لعاب را به آن مى‌افزودند. بيشتر آجرهاى رنگين نقشدار لعابى در شوش و تخت‌جمشيد که شاهکار هنر کاشى‌کارى هفت رنگ است با همين روش توليد شده‌اند.

کاشى‌هاى رنگين و لعابدار شوش مربوط به کاخ 'هدش' است که اغلب تصاوير فردى و جمعى اشخاص و حيوانات و هيولاها و نقش گل و بوته‌هاى شبيه به تخت‌‌جمشيد در آن به‌چشم مى‌خورده است. در سنگ‌فرش حياط غربى تعدادى کاشى که مشتمل بر قسمتى از نقوش يک شير بالدار و شاخدار است پيدا شده و قطعات زيادى مشابه آن در تالار غربى به‌د‌ست آمده است. تکه‌هايى از نقوش گاو بالدار و بخش‌هايى از يک بدنهٔ کاشى‌کارى مشتمل بر يک رديف سربازان جاويدان در همان منطقه يافت شده است. قطعات متعدد ديگرى از بدنه‌هاى کاشى‌کارى شامل نقوش سربازان جاويدان نزديک دروازه شرقى منطقه کاخ‌ها به‌دست آمده و صفوف ديگرى از سربازان زير شالودۀ دروازه متعلق به کاخ اردشير دوم کشف شده که مربوط به دوره سلطنت داريوش اول است. در برخى موارد نقوش هندسى و گل و بوته زينت‌بخش بالاى بدنه‌هاى کاشى‌کارى بوده است.

سفال‌گرى دورۀ هخامنشى چندان هماهنگ با ساير رشته‌هاى هنرى مانند سنگ‌تراشي، معمارى ... . پيشرفت نکرده و حتى دچار رکود و انحطاط نيز شده است. آجرهايى که در بناهاى دوران هخامنشى به‌کار رفته يا لعابدار است يا بدون لعاب. آجرهاى بدون لعاب بيشتر در شوش به‌کار رفته و در ابتدا روى حيواناتى چون گاوميش بالدار، شير شاخدار و بالدار، يا حيوانات افسانه‌اى و اسطوره‌اى ديگر نقش‌ شده بود. اين آجرها را با گل‌رس قالب نزده‌اند، بلکه گل را با ماسه مخلوط کرده در قالب‌ها قرار داده و پس از خشک شدن به کوره برده‌اند. آجرهاى لعابدار را پس از حرارت مختصرى که در کوره به آن مى‌دادند، با لعاب آبى‌رنگ روى آن نقش کرده و مجدداً به کوره مى‌بردند. پس از حرارت دادن از کوره بيرون آورده و پس از رنگ زدن بخش‌هاى رنگ نخورده دوباره به کوره مى‌بردند. اين قطعه‌ها به رنگ آبي، سفيد، زرد يا سبز بود و نقوش آنها مجموعه‌اى از نقش‌هاى نباتات، حيوانات، حيوانات اسطوره‌اى يا سربازان و گارد شاهنشاه بود. نقوش روى آجر بيشتر در شوش به‌کار رفته است.

در تخت‌جمشيد هيچ‌يک از رنگ‌هاى اصلى آجرهاى لعابدار محفوظ نمانده است. علت کمبود ظروف سفالى در دوران هخامنشى در عدم شناسايى و کشف آن در ساختمان‌ها و مکان‌هاى زيست مردم عادي، روستائيان، سربازان و خدمتکاران اين بوده است که ابزار و لوازم زندگى مجلل مانند جام‌هاى برنز، نقره و طلا در دسترس نداشتند و از نظر معيشت و زندگى اقتصادى با طبقه حاکم و دربار فاصله داشتند. هنر دوران هخامنشي، هنرى شاهانه بود. علاقه به ظروف طلا و نقره و سنگ‌هاى حجارى شده و لاجورد و ساير مواد و مصالح قيمتى باعث شده بود که توجه به سفال و ظروف سفالين کم شود. بنابراين دوره هخامنشى دوره ترقى و تکامل ظروف گرانبهاى زرين و سيمين و جواهرات و نيز تکوين آثار معمارى باشکوهى است که در تخت‌جمشيد، شوش، همدان، پاسارگاد و مناطق خارج از مرزهاى سياسى فعلى باقى مانده است. ظروف و اشياى سفالى براى مردم عادى توليد مى‌شده که متأسفانه از نظر ظرافت و زيبايى و کاربرد قابل مقايسه با سفالينه‌هاى ماقبل هخامنشى نيست. سفالينه‌هاى به‌دست آمده از قلمرو شاهنشاهى عبارت از قمقمه‌هاى سفالى با لعاب خيلى کمرنگ شيرى و سفيد، و کوزه‌هاى دسته‌دار يا بى‌دسته خاکسترى و غالباً ساده و بدون نقش هستند.