کاخ‌ها و ارگ‌ها (۹)

كاخ هشت‌بهشت، اصفهان

عمارت تاريخى «هشت‌بهشت» نمونه‌اى از کاخ‌هاى محل سکونت آخرين سلاطين دورهٔ صفوى است که در دورهٔ «شاه سليمان» (۱۰۸۰ هجرى قمري) بنا شده است. از باغ وسيع «هشت‌بهشت» وسعت زيادى باقى نمانده؛ ولى قصر تاريخى آن هنوز اثرى ارزنده و جالب توجه است.

از آثار قابل توجه اين قصر که نماهاى خارجى قصر را تزئين کرده است، کاشى‌کارى‌هايى است که انواع حيوانات پرنده، درنده و خزنده را نشان مى‌دهد. در دههٔ‌ اخير، ‌ پارک مجلل و زيبايى به همت شهردارى اصفهان در اطراف اين کاخ تاريخى طراحى و ساخته شد که در حال حاضر از گردشگاه‌هاى مشهور شهر اصفهان است.

كاخ و پادگان عشرت‌آباد، تهران

قصر عشرت‌آباد در سال ۱۲۹۱ قمرى به دستور ناصرالدين‌شاه در محل عشرت‌آباد، در شمال شرقى تهران و بيرون دروازهٔ شميران ساخته شد. ساختمان کلاه‌فرنگى پادگان عشرت‌آباد به صورت برجى زيبا و چهار طبقه است که داراى نمادهايى موزون است. پوشش سقف آخرين طبقهٔ آن شيروانى است. طبقهٔ سوم اين ساختمان داراى شاه‌نشين، آيينه‌کارى و مقرنس است. ساختمان اين کلاه‌فرنگى از نمونه‌هاى جالب معمارى دوران قاجار به شمار مى‌رود.

كاخ‌هاى ييلاقى ضرغام‌السلطنه، تالش(هشتپر)

اين آثار در روستاى «مريان» و «آق‌اولر» که از زيباترين مناطق گردشگرى کشور به شمار مى‌روند واقع شده‌اند. ضرغام‌السلطنه از حاکمان «کرگان‌رود» بود و کاخ‌هاى ياد شده، کاخ ييلاقى او بوده‌اند. اين کاخ‌ها در يک از سه بخش زير تشکيل شده‌اند که عبارت‌اند از: خان‌نشين که محل استقرار خان، خانواده و نزديکان او بوده است. قراول خانه که محل استقرار نظاميان بوده است. اصطبل خانه که محل نگه‌دارى چارپايان بوده است. کاخ‌هاى مزبور در دوران اوج‌گيرى جنبش مشروطيت از سوى مشروطه‌خواهان به آتش کشيده شده که اگر بازسازى شوند، ‌ قابل بهره‌بردارى خواهند بود.

كوشك اردشير

اين بنا بسيار شبيه به کاخ اردشير در فيروز‌آباد است و از سنگ‌هاى نه چندان هموار که با ساروج به يکديگر چسبيده‌اند ساخته شده است. زيربناى کوشک به صورت صليب است و بنا داراى تاق‌هاى گهواره‌اى شکل است. در قسمت بالاى کوشک ستونى سنگى مشهود است که احتمالاً براى افروختن آتش، خبررسانى يا ديده‌بانى بوده است. اين بنا که در تنگ ارم واقع شده است، به احتمال زياد جاى استراحت و محلى براى شکار در دشت بزپر بوده است.

كوه خواجه، درياچه هامون، زابل

يکى از آثار تاريخى ارزشمند و جالب توجه استان، ‌ کوه خواجه است که در سيستان واقع شده است. اين کوه به ارتفاع تقريبى ۹۰۰ متر مانند جزيره‌اى در وسط درياچه هامون قرار گرفته است. بالاى اين کوه آثار آتشکده و کاخ عظيمى نمايان است که عمارات مختلف آن مشرف بر حياط وسيعى است. در چهار طرف آن چهار رواق ستوندار قرار گرفته که قوس‌هاى آنها هلالى است. اين کاخ آثار زيادى از گچبرى‌هاى قديمى متقاطع، خطوط شکسته متوازى و نقاشى ديوار با نقش برش‌هاى اکانت و خداى يونانى اروس (خداى عشق) سوار بر اسب و نقاشى‌هاى متعدد ديگر را در بر دارد.

آتشگاه کوه خواجه مرکب از تالار چهارگوشى است که سردر بزرگى دارد و در اطراف تالار راهرويى است که پوشش آن به صورت گهواره‌هاى هلالى شکل است. تاريخ ساختمان اين آتشکده را حدود قرن اول ميلادى مى‌دانند و ويرانه‌هاى اطراف آن را هم به دوران اشکانى و ساسانى نسبت مى‌دهند. در قسمت جنوب کوه خواجه پرستشگاهى وجود دارد که به کرچک چل گنجه معروف است و از گل بنا شده است. اين بنا جايگاه پرستش ناهيد (آناهيتا) و از نوع قلعه‌هاى دختر است که پرستشگاه ناهيد محسوب مى‌شدند.

از آثار بعد از اسلام اين مجموعه آرامگاه خواجه مهدى ابن محمد خليفه است که به صورت اتاق خشتى به ابعاد ۶×۹ متر مى‌باشد و در بالاى کوه قرار گرفته است.

بناى بعدى کوه خواجه، زيارتگاه «خواجه غلطان» است که هنوز مورد تقديس مردم است و هر سال در آنجا قربانى‌ها مى‌کنند. زيارتگاه «پيرگندم بريان» در همين تپه است و قبرستانى نيز در آن جاست.

مردم سيستان در هفته اول فروردين به زيارت اين محل مى‌روند و گندم بريان نذر مى‌کنند. احتمال دارد که نام «اوشيدا» که در اوستا نام کوهى است همين کوه باشد. سنگ آتشگاهى که از آتشکده اين کوه بدست آمده کاملاً مشابه آتشگاه آپاداناى شوش است که به زمان هخامنشيان مربوط است.

ساير آثارى که در اين کوه بدست آمده بيشتر مربوط به قوم «سکا» است که در حدود قرن دوم ميلادى به اين سرزمين مهاجرت کرده‌اند.

در هر حال، کوه خواجو و مجموعه آثار باستانى دوره‌هاى مختلفى که در دامنهٔ آن وجود دارند، همراه با چشم‌انداز زيباى هامون و ويژگى‌هاى مردم‌شناسى ساکنان پيرامون آن، يکى از جاذبه‌هاى ممتاز جهانگردى استان سيستان و بلوچستان به شمار مى‌آيد.

مجموعهٔ ويرانه‌هاى تخت جمشيد، مرودشت (هخامنشيان)

بر فراز تپهٔ سنگى کوه رحمت در جلگهٔ مرودشت، ويرانه‌هاى به جا مانده از کاخ تخت جمشيد نمايان است. شاهکارى که مانند ديوار عظيم چين يا اهرام ثلاثهٔ مصر، تنها شاهدى بر رنج انسان‌ها نيست، تجلى ذوق و هنر والايى است که با دست‌هاى آفرينشگر معماران چيره‌دست ايرانى خلق شده است. کاخ‌هاى بزرگ تخت‌جمشيد از زمان داريوش اول (۵۲۱ پيش از ميلاد) تا صد و پنجاه سال بعد از وى بنا شده‌اند و امروزه مى‌‌توان بر سنگ‌ نبشته‌هاى ميخى اين کاخ‌ها، نام‌هاى داريوش اول، فرزندش خشايار شاه و اردشير سوم را ديد.

راه ورود صفه، پلکان‌هاى دو طرفه است که از هر طرف ۱۱۰ پلهٔ پهن و کوتاه دارند. بالاى پلکان‌ها، بناى ورودى تخت جمشيد قرار گرفته که ساختمان عظيم «دروازهٔ بزرگ» با دو گاو بالدار سنگى و سر انسانى روى آن حجارى شده است. نبشته‌هاى بالاى اين نقوش به سه زبان پارسى باستانى، عيلامى و بابلى هستند که بيان‌کنندهٔ تاريخ اتمام بناى ورودى به فرمان خشايار شاه است.

غير از دروازهٔ ورودى، دو دروازهٔ‌ خروجى يکى رو به جنوب و ديگرى رو به شرق قرار دارند. دروازهٔ جنوبى از دروازهٔ ديگر پهن‌تر است. کف و بنياد آن را از سنگ ساخته‌‌اند و به کاخ آپادانا، يا کاخ بزرگ بار، راه دارد. ستون‌هاى باقى مانده و نقش‌هاى برجستهٔ‌ پلکان‌هاى زيبا و بى‌نظير آن هنوز هم عظمت و شکوه اين کاخ را نشان مى‌دهند.

وسعت کاخ تخت جمشيد ۱۲۵ هزار مترمربع و از چهار بخش مهم تشکيل يافته است :

- کاخ‌هاى رسمى و تشريفاتى.

- سراى نشيمن و کاخ‌هاى کوچک اختصاصى.

- خزانهٔ شاهى.

- دژ و باروى حفاظتى

اين بخش‌ها از سنگ‌هاى بزرگ تراشيده و صيقل يافته ساخته شده‌اند. کل ساختمان روى صخره‌هاى طبيعى استوار است. کتيبه‌اى که از داريوش بر ديوار ضلع جنوبى کاخ باقى مانده است نشان مى‌دهد که پيش از احداث تخت جمشيد هيچ اثر و بنايى در اين مکان وجود نداشته است.

سنگ‌هاى به کار رفته در تخت جمشيد دو گونه‌اند:

نوع اول شامل سنگ‌هاى صخره‌اى از جنس آهک به رنگ خاکسترى شفاف است که از معادن شمال غربى تخت جمشيد و نواحى دور يا نزديک کاخ آورده‌‌اند. نوع دوم شامل سنگ‌هاى صخره‌اى از جنس آهک است که از سنگ‌هاى نوع اول سخت‌تر و فشرده‌تر است و به رنگ خاکسترى مايل به سياه ديده مى‌شوند. اين سنگ‌ها را از معادن مجد‌آباد (۴۰ کيلومترى غرب تخت جمشيد) آورده‌اند.

در تخت جمشيد کاخ‌ها و بناهاى معروفى احداث شده‌اند که عبارت‌اند از:

- کاخ کوچک يا دروازه ملل.

- کاخ بار آپادانا.

- کاخ داريوش از نخستين کاخ‌هايى است که روى صخرهٔ‌ تخت جمشيد بنا گرديده و اين کاخ را کاخ «تچر» نيز گفته‌اند.

- کاخ صد ستون يا تالار صد ستون.

- کاخ يا دروازهٔ نيمه تمام.

- خزانهٔ تخت‌جمشيد.

- کاخ سه درى يا تالار شورا.

- چاه سنگي.

- آرامگاه اردشير دوم و سوم.

- کاخ خشايار شاه معروف به هديش.

مجموعهٔ‌ کاخ‌هاى تخت‌ جمشيد، در سال ۳۳۰ پيش از ميلاد به دست اسکندر مقدونى به آتش کشيده شد و تمام بناها به صورت ويرانه درآمد.

از بناهاى بر جاى مانده و نيمه ويرانه بناى مدخل اصلى تخت جمشيد مى‌باشد که معروف به کاخ آپادانا است و در انتهاى پلکان‌ها بر سطح صفه‌اى قرار دارد. تعدادى از ستون‌هاى بلند و پلکان‌هاى بزرگ آن که نقش‌هاى برجسته دارند هنوز هم باقى مانده‌اند.

کاخ آپادانا مشتمل بر يک تالار مرکزى با ۳۶ ستون و سه ايوان ۱۲ ستونى در قسمت‌هاى شمالى، جنوبى و شرقى است که ايوان‌‌هاى شمالى و شرقى‌ آن به وسيلهٔ پلکان‌هايى به حياط‌هاى مقابل متصل و مربوط مى‌شوند. بلندى صفه در محل کاخ آپادانا ۱۶ و بلندى ستون‌هاى کاخ ۱۸ متر است. اين کاخ در روزگار آبادانى، شکوه و عظمتى خيره‌کننده داشته است.

مجموعه صفوى فرح‌آباد، فرح‌آباد، سارى

اين مجموعه در روستاى فرح‌آباد در ۲۸ کيلومترى شمال سارى، ‌ نزديک درياى مازندران واقع شده است و در عهد سلاطين صفوى مخصوصاً در زمان شاه‌عباس کبير از مهم‌ترين بنادر شمال ايران و مرکز مبادلات تجارى محسوب مى‌شد. به همين دليل کاخ سلطنتى، ‌ مساجد، ‌ مدارس، بازار، حمام، پل و باغ در ان احداث شده بود و مدتى از سال نيز محل سکونت و تفرجگاه سلاطين صفويه بود. متأسفانه بر اثر بى‌‌توجهى اهالى و دولت‌هاى وقت و غارت آن به وسيلهٔ يک دسته از قزاقان شورشى تزارى به سرکردگى «استپان رازين» اکثر آثار گران‌بها و ابنيهٔ مهم آ‌ن تخريب شد و فعلاً تنها خرابه‌هاى مسجد، مدرسه‌، پل و ديوارهاى باغ سلطنتى آن باقى مانده که چيز جز تأثر و حسرت به بار نمى‌آورد.

آثار به جا مانده که مجموعه‌اى را تشکيل مى‌دهند، در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است. از اين مجموعه تنها ساختمان مسجد (يا مدرسه) تا اندازه‌اى از گزند روزگار مصون مانده که به شيوهٔ چهار ايوانى است و داراى حياط مرکزى است. اين بنا به دستور شاه عباس کبير در سال ۱۰۲۱ هجرى قمرى ساخته شد. در قسمت جنوبى آن محرابى است که در طرفين آن شبستان‌هايى وجود دارد. همچنين گنبدى دو جداره بر فراز ايوان جنوبى آن استوار شده است.

بناى مسجد فرح‌آباد از نقطه نظر ويژگى‌هاى معمارى، ‌ تعدد و فراوانى اتاق‌ها و حجره‌هاى جبهه‌هاى شرقى، غربى و شمالى قابل توجه است و به احتمال زياد به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار مى‌گرفته است. ساختمان مسجد (مدرسه) فرح‌آباد که در گذشته به صورت مخروبه‌اى بود، پس از انجام تعميرات اساسى، امروزه در وضعيتى بهتر قرار گرفته و داراى جاذبه و ارزش‌هاى سياحتى است.