قلعه‌ها و دژها (۵)

قلعهٔ چرو، لار (سلجوقيان)

اين قلعه، يکى از قلاع معروف پيروان حسن صباح (اسماعيليان) بوده که در ۱۵ کيلومترى غرب درياچهٔ‌ برم شور بر فراز کوهى به همين نام (قلعهٔ چرو) قرار گرفته است. قدمت تاريخى اين اثر به قرن پنجم هجرى مى‌رسد.

قلعهٔ چص «گچ»، كهكيلويه(دهدشت)

محل قلعه چص در حدود ۳۰ کيلومترى جنوب غربى دهدشت در ميان کوه‌هاى گچى به طول و عرض ۳×۲ کيلومتر و در جوار آتشکده‌هاى سه گنبدان (گل سرخدان) قرار گرفته است. وسعت اين قلعه که به در مهتابى هم معروف است، حدود ۵۰۰×۵۰۰ مترمربع مى‌باشد که احتمالاً به دليل قدمت تاريخى و همجوارى با آتشکده سه گنبدان، محلى معتبر براى ايرانيان قديمى (زرتشتيان) بوده است.

قلعهٔ چهل‌دختران، نيك‌شهر

در بالاى درهٔ سوخته و در کف عريض هامون جنوب غربى در نيک‌شهر، ويرانه‌اى از ساختمان مشهور به «چهل‌دختران» قرار دارد. اين ساختمان داراى قلعه بلند و مناره‌اى است که بر روى دروازه‌‌اى در سمت شرق واقع شده است. ساختمان اين مناره نشان مى‌دهد که در هر يک از طرفين دروازه دو اتاق طاقدار وجود داشته که شايد با مناره‌هاى «ساروتار» و چهل برج مرتبط و داراى روزنه بوده‌‌اند. سبک معمارى آنها در قديمى‌ترين ويرانه‌هاى «رود بيابان» نيز ديده شده است که در محل يک نهر کوچک و کهنه کشف شده‌اند. ساختمان قلعه چهل دختران روى سکويى که از سنگ‌هاى بزرگى تشکيل شده پابرجا مانده است. اين سنگ‌ها را با گِل رس به هم متصل ساخته‌اند و رديفى از روزنه‌‌ها در بالاى سکو، تضمين کنندهٔ سالم ماندن آن است.

قلعهٔ چوبين، ملاير

در سال ۱۳۵۶ در اين قلعه توسط استروناخ دو گمانهٔ آزمايشى زده شد که منجر به بيرون آوردن سه خمرهٔ‌ گلى بزرگ گرديد. قلعه در کنار اراضى دولت‌آباد ملاير به صورت مخروبه‌اى قرار دارد. قبل از احداث شهر ملاير به نام شهر چوبين يا چوبينه شهرت داشت و به احتمال زياد يادگار بهرام چوبينه - سردار ايرانى - بود. اين بنا اخيراً بر اثر توسعهٔ‌ شهر ملاير کاملاً از بين رفت.

قلعهٔ خرابه (قلعهٔ يزدگرد)، ملاير

اين قلعه که آثار ويرانه‌‌هاى آن هنوز هم در کوه يزدگرد در جنوب شهرستان ملاير و ۱۰ کيلومترى شرق جادهٔ ملاير - بروجرد وجود دارد، به دورهٔ ساسانيان مربوط است و احتمالاً مدتى پناهگاه يزدگرد سوم بوده است. در حال حاضر فقط آثار ديواره‌هاى خراب شدهٔ آن قابل مشاهده است.

علاوه بر قلعه‌هاى فوق، قلعه‌هاى ديگرى نيز در سطح استان وجود دارد که از آن جمله مى‌توان به قلعهٔ اشتران در روستاى اشتران تويسرکان اشاره نمود.

قلعهٔ دختر، فيروزآباد (ساسانيان)

اين اثر تاريخى که بر فراز کوهستانى مشرف به رودخانهٔ تنگ و جلگهٔ فيروزآباد قرار دارد از سدهٔ سوم ميلادى باقى مانده است. چگونگى نقشهٔ دژ و وضعيت ساختمانى آن از جمله جاذبه‌هاى جالب جهانگردى استان هستند. تله‌سى‌يژ موجود در اين محل، بازديدکنندگان را به قلعهٔ‌ بالاى کوهستان مى‌رساند.

قلعهٔ دختر (قزقلعه)، روستاى آبك‌لو، تاكستان (ساسانيان يا آل‌بويه)

اين قلعه در ۱۵ کيلومترى جادهٔ تاکستان - زنجان، در نزديکى روستاى آبک‌لو، بر بالاى کوهى واقع شده است. دسترسى به اين قلعه از راهى است که از گردهٔ جنوبى به بالاى قله و پاى بناى قلعه منتهى مى‌شود.

در مسير منتهى به قلعه آثارى از سکوهاى متعدد مشاهده مى‌شود و نشانگر آن است که در زمان آبادانى بنا، اين پله‌ها جهت دسترسى به بناى قلعه ساخته شده‌اند.

موقعيت استقرار بناى قلعه به نحوى است که از سه طرف بدون فاصله، به پرتگاه‌هاى پرشيب منتهى مى‌شود و تنها از طرف جنوب است که محوطه‌اى در جلوى آن وجود دارد. مصالح به کار رفته در بنا، بيش‌تر آجر است. آجرهاى به کار رفته در بنا، از نظر ابعاد، مانند آجرهاى بزرگ و قطور دورهٔ ساسانى‌اند. اين مسئله و هم‌چنين بررسى مصالح و ملاط به کار رفته در بنا نشان مى‌دهد که اين قلعه، بنايى مربوط به عهد ساسانى يا آل‌بويه است. با توجه به ويرانى کامل قلعه، ‌ طرح و نقشهٔ اوليهٔ آن به درستى قابل درک نيست.

قلعهٔ دختر (قيز قلعه سى)، همدان

اين قلعه با آن که تخريب شده است، ‌ ولى هنوز پى، بنا و ديواره‌هاى آن باقى مانده است. برخى از سردرها و پله‌هاى سنگى که تراش خورده نشانگر معمارى زيبا و رونق آن در دوران خود است. اين قلعه که اهميت نظامى داشته، بر تمام شهر همدان و اطراف آن و گردنهٔ معروف همدان، تويسرکان تسلط کامل دارد. به نظر مى‌رسد اين قلعه مشابه ساير قلعه‌ دخترهايى است که در نقاط مختلف ايران وجود دارد و ظاهراً در دوران مقاومت ايرانيان در برابر حمله اعراب احداث شده‌اند. نمونه‌هاى بسيارى از اين نوع قلعه‌ها در استان‌هاى فارس و آذربايجان نيز وجود دارد.

قلعهٔ دختر (قيزقالاسى)، ميانه

اين قلعه در دو کيلومترى شمال پل دختر ميانه بر روى صخره‌اى بزرگ، بالاى کوهى به شکل کثيرالاضلاع غيرمنظم با برج و بارويى مستحکم احداث شده است. بلندى ديوار که باروى قلعه محسوب مى‌شود حدود ۱۴ متر است. در ديوار قلعه دو مدخل ساخته شده است که هر کدام ۳ متر ارتفاع دارد. بالاى يکى از اين مدخل‌ها کتيبه‌اى بوده که در حال حاضر اثرى از خط آن باقى نمانده است. چنين به نظر مى‌رسد که ساختمان قلعه همزمان با ساختمان پل دختر باشد.

اين قلعه از وسايل ايمنى و آب‌انبار برخوردار بود و نيز تدابير لازم براى زندگى و اقامت طولانى در داخل آن پيش‌بينى شده بود.

قلعهٔ دزك، شهر كرد

اين بنا در جنوب شرقى روستاى دزک قرار دارد و در دو طبقه و به صورت باشکوهى ساخته شده است. طبقهٔ اول داراى يک هشتى ورودى در وسط است که از طرفين به محوطهٔ بزرگ قلعه منتهى مى‌شود. در طرفين هشتى چهار ايوان قرار دارد که دو ايوان رو به شمال و دو ايوان ديگر رو به جنوب قرار گرفته است و شامل چند اتاق و انبار است. طبقهٔ دوم که از ايوان‌هاى شمالى طرفين هشتى به آن راه مى‌يابند. ابتدا از راه پله‌ها وارد محوطه‌اى بزرگ به نام حوضخانه مى‌شود که در وسط آن يک سالن بزرگ به نام سفره‌خانه وجود دارد و اتاق آينه در جوار آن قرار گرفته است. سفره‌‌خانهٔ اين سالن داراى تزئينات گچبرى و نقاشى زيبايى است. اشکال مختلف از قبيل ملائکه به عنوان مظهر پاکى و کلهٔ شير که حاکى از قدرت و دلاورى است و مناظر زيبا از شکار و گچبرى‌هاى گل و بوته در حاشيه‌هاى بزرگ و کوچک آن است. سقف آن چوبى و به شکل قاب‌بندى است و داراى در و پنجره‌هاى سيم ‌کوبى شده است. در کناره سفره‌خانه اتاقى به نام آينه‌‌خانه قرار دارد که به صورت باشکوهى تزئين شده است. اين اتاق تقليد از سبک اروپايى است و شباهت زيادى به اتاق آينهٔ قصرهاى ايتاليا دارد که در حال حاضر قسمت‌هايى از آينه‌هاى آن فرو ريخته است. در قسمت شمال اين بنا ساختمان اندرونى وجود داشت که به طور کلى از بين رفته و از مجموع چهار برج اين بنا نيز تنها دو برج باقى مانده است.

قلعهٔ دم‌دم، اروميه

اين قلعه در سال ۱۰۱۸ هجرى قمرى بر فراز کوهى به همين نام در ۱۸ کيلومترى جنوب غربى اروميه ساخته شده است. اين قلعه به علت ارتفاع زياد از سمت شمال و جنوب و اتصال آن به صخرهٔ سمت غربى که نزديک به زمين است، داراى حصارى محکم و دروازه‌اى در سمت جنوبى است.

قلعه از پنج قسمت تشکيل مى‌شود که عبارت است از : قسمت اصلى، قسمت پايين، قسمت سولوق، قسمت بوزلوق و بيرون دروازهٔ شرقي.

در قسمت شرقى قلعه و منتهى‌اليه صخره، برجى عظيم بنا شده که خود در حکم قلعه بوده است. آب مصرفى قلعه از حوضى تأمين مى‌گرديد که با آب باران پر مى‌شد.

در قسمت شمالى قلعه چشمه‌اى است که آب کمى دارد. در کنار چشمه حوضى قرار گرفته که با گنبدى پوشانيده شده است و براى حفاظت از آن نيز برجى احداث شده که به قسمت اصلى متصل است و آن را سولوق (جاى آب) مى‌نامند.

در قسمت جنوبى داخل قلعه گودالى احداث شده بود که زمستان‌ها با يخ و برف پر مى‌شد و زير آن حوضى ساخته شده بود که در ايام کم‌آبى از آن استفاده مى‌شد. براى محافظت اين قسمت نيز قلعه مانند بنا شده بود که آن را بوزلوق (جاى يخ) يا قارليق (جاى برف) مى‌‌گفتند و راه آن نيز مانند سولوق مخفى بوده است.

قلعهٔ ديزه وِراز، سردشت، بهبهان

اين قلعه در شمال کوه دلا قرار دارد. پله‌‌هاى زيادى از پايين تا قلعه وجود دارد. اين قلعه در بلندترين قلهٔ کوه دلا ساخته شده است. ساختمان اين قلعه به زمان فرامرز اشکانى مى‌رسد.

قلعهٔ ديو، كاشان

اين بنا از تعدادى چهارديوارى کوچک و بزرگ به شکل قلعه تشکيل شده و به قلعهٔ ديو معروف است. احتمال مى‌رود که قلعهٔ ديو در گذشته براى دفن مردگان مورد استفاده قرار مى‌‌گرفته است.

ساير قلعه‌هاى تاريخى استان عبارت‌‌اند از:

قلعهٔ‌ جلالى در غرب شهر کاشان، قلعهٔ ترشک نزديک دهکدهٔ مرق اصفهان، قلعهٔ نوسنگى در شهرستان سميرم و قلعهٔ بزى در لنجان.

قلعهٔ رودخان شفت، فومن

اين قلعهٔ مهم تاريخى، مدت‌ها تخت‌گاه و مرکز فرمان‌روايان گيلان بوده است و در ناحيه کوهستانى بخش علياى رود رودخان و در ۱۶ کيلومترى جنوب شرقى فومن قرار دارد.

قلعهٔ رودخان، دژى محکم و بزرگ است که بيش از پنج هکتار وسعت دارد. مشاهدهٔ اين قلعه، هر بيننده‌اى را به حيرت وا مى‌دارد؛ حيرت از آن‌رو که چه گونه سازندگان هنرمند آن توانسته‌اند مصالح مورد نياز آن را از يک راه کوهستانى بسيار دشوار تا پاى کار در بلنداى کوه برسانند و دژى اين‌گونه بلند و محکم را در ارتفاعى دور از دسترس بسازند. اين ساختمان از سنگ و آجر ساخته شده است و در بخش آسيب‌پذير و حساس آن از سنگ با ملاط ساروج استفاده شده است؛ اما در بيش‌تر اتاق‌ها، برج‌ها و سقف‌هاى گنبدى شکل آن، از آجر و گچ استفاده شده است. با توجه به پستى و بلندى طبيعى کوهستان، ارتفاع ديوارها از ۳ تا ۱۰ متر متفاوت است. در نقاط نفوذپذير قلعه، قطر و ارتفاع ديوارها و باروى آن بيش‌تر است. تنها راه ورود به قلعه، در جهت شمال شرقى قرار دارد که در کنار آن دو برج دفاعى ساخته شده است. اين قلعه، در مواقع اضطرارى مى‌‌توانست چندين هزار نفر را براى مدت طولانى در خود جاى داده و محافظت کند. در داخل قلعه، آبى گوارا در همهٔ فصل‌هاى سال جارى است. احتمال داده مى‌شود که اين آب را با استفاده از آبراهه (کانال) به داخل قلعه آورده باشند.

گرچه گذشت زمان و رويش بوته‌ها و درختان متعدد در پيکر قلعه که ريشهٔ آن‌ها تا عمق ديوارها نيز نفوذ کرده، موجب آسيب ديدن اين بناى مهم تاريخى شده است، ولى خوشبختانه هنوز هم مى‌توان آن را از سالم‌ترين قلعه‌هاى ايران دانست که با اندکى مرمت به فضائى با جاذبه‌هاى جهانگردى فراوان تبديل خواهد شد.

با توجه به اشاره‌اى پراکنده در متن‌هاى تاريخى و نيز ساختار و مصالح به کار رفته در اين قلعه و پاره‌اى شواهد باستان‌شناختى ديگر، اين قلعه يکى از پايگاه‌هاى مبارزاتى اسماعيليان بوده است. برخى از صاحب‌نظران بر اين گمان‌اند که بنياد قلعهٔ رودخان به دورهٔ سامانيان مربوط است و در طول تاريخ مرمت شده و مورد استفاده قرار گرفته است. قلعهٔ رودخان، به علت ارزش و اهميت تاريخى با شمارهٔ ۳/۱۵۶۷، در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است.

قلعهٔ روى رنه (روئينه)، شيراز (ساسانيان)

اين قلعه در محل تنگ کرم واقع شده است و احتمال مى‌رود اين قلعه همان قلعهٔ روئينه دژ باشد که از شهر بزرگ ساسانى که اکنون ويرانه‌هاى آن باقى مانده، دفاع مى‌‌کرده است.