افسردگی کودک، فرزندتان دختر است یا پسر؟

تبیان: شاید باورتان نشود كه كودكان هم مانند بزرگسالان دچار افسردگی می‌شوند. وقتی عروسك كودكی گم می‌شود و یا تولد خواهر و برادر دیگری اتفاق می‌افتد، همین‌طور نقل مكان كردن از خانه‌ای به خانه دیگر و یا از دست دادن پرستار مورد علاقه و جدایی پدر و مادر، همه در آزار و فروپاشی نظم روحی كودك موثر است و مدت‌ها لازم است تا اوضاع به حال عادی بازگردد.

دیدیم كه كودك از خود پرسیده است: اگر من بچه‌ خوبی هستم؛ چرا بابا و مامان یك بچه دیگر آورده‌اند؟ یا اگر بابا و مامان واقعا منو دوست دارند؛ چرا منو آوردند توی این خونه؟ من اتاق خودمو می‌خواهم. یا اگر پرستار دوستم داشت چرا رفت؟ یا چطوری بابا تونست بره و منو تنها بگذاره!

روان‌شناسان معتقدند نوزادان نیز غمگین و اندوهگین می‌شوند، اما چون افسردگی حالت روحی عمیقی است كه بر اثر عدم اعتماد به نفس و قبول خویشتن خویش عارض می‌شود و كودكان تا حدود 4 سالگی هنوز احترام و ارزش گذاشتن به خود و شناسایی خود را درك نمی‌كنند به افسردگی دچار نمی‌شوند.از 4 سالگی به بعد آنها به ارزش وجود خود پی می‌برند و براساس آن به برقرار كردن ارتباط با دیگران می‌پردازند؛ از آن پس هر گاه این روابط دچار مشكل شوند و یا صورت نپذیرند كودك دچار افسردگی می‌شود؛ همچنین افسردگی هنگامی برای كودك پیش می‌آید كه صدای وجدان در او تثبیت شده باشد. اكنون دیگر نه تنها با احساس غم آشناست بلكه این احساس او را می‌آزارد. توانایی درك این احساس منشاء بسیاری از واكنش‌های افسردگی است؛ افسردگی یك خردسال را از حالت چهره او، كمبود انرژی و تحرك، بدخلقی و عبوسی، تنبلی، سستی، خستگی مفرط، بی‌علاقگی، بی‌حوصلگی، یاس و دلمردگی و نیز پرسش‌هایی كه گاه و بیگاه درباره مرگ می‌كند می‌توان به خوبی تشخیص داد. اما گاه پی بردن به این موضوع به این سادگی‌ها نیست و كودك افسردگی خود را غیرمستقیم آشكار می‌سازد؛ رشد او متوقف یا كند می‌شود، كم‌اشتها می‌شود، كم‌خوابی و بدخوابی به سراغش می‌آیند و در تصمیم‌گیری‌ها عاجز می‌‌ماند و در موارد حاد ممكن است تا مرز آسیب رساندن به خود پیش رود. هنگامی كه یك كودك دبستانی به افسردگی دچار شود در تمركز حواس و یادگیری دروس او اختلالاتی پدید می‌آید و در محیط خانه نیز به گوش كردن و پذیرفتن علاقه نشان نمی‌دهد.

شناخت آن آسان نیست‌

به اعتقاد یك روانپزشك كودك افسردگی در كودكان و نوجوانان امروزه یكی از شایع‌ترین انواع افسردگی به شمار می‌رود كه باید به كادر پزشكی و خانواده‌ها شناسانده شود.وی می‌‌افزاید: در حدود 20 سال پیش در تحقیقاتی كه یك پزشك ایرانی در آمریكا انجام داد به این نتیجه رسیدند كه افسردگی در كودكان و نوجوانان نیز وجود دارد و امروزه این بیماری یك بیماری شناخته شده در بین روانشناسان است اما هنوز برای مادران بسیار شناخته شده نیست. امروزه دیده شده كه كودكان و نوجوانان نیز دچار افسردگی می‌شوند اما افسردگی در سنین پایین همان علایم افسردگی در بالغین را ندارد به همین دلیل كمتر به آن توجه می‌شود؛ بنابراین شناخت آن آسان نیست. به اعتقاد این روانپزشك افسردگی یك اختلال خلقی است و در حقیقت ریشه اصلی یا هسته مركزی علایم، تغییراتی است كه در خلق و روحیه افراد ایجاد می‌شود. خلق می‌تواند شاد، گرفته، تحریك‌پذیر یا حالت عادی داشته باشد و تغییرات خلقی چیزی است كه به طور طبیعی در افراد ایجاد می‌شود. به عنوان مثال وقتی مشكلی برای شخصی پیش می‌آید ممكن است ساعاتی یا چند روز گرفته باشد اما زمانی افسردگی ایجاد می‌شود كه هم از نظر شدت و هم از نظر مدت عملكرد فرد را تحت‌تاثیر قرار دهد و در چنین شرایطی ما آن را یك اختلال تلقی می‌كنیم.

علایم افسردگی‌

تغییرات خلقی در كودكان و نوجوانان ممكن است به آن شكلی كه در بالغین بروز می‌كند نشان داده نشود؛ در بالغین، فرد افسرده، افسردگی و غمگینی خودش را نشان می‌دهد اما در كودكان افسرده تظاهرش ممكن است به صورت عصبانیت تحریك‌پذیری و گاهی پرخاشگری باشد به همین دلیل گاهی شناسایی نمی‌شود یا با علایم دوره بلوغ اشتباه گرفته می‌شود، در كنار آن علایم دیگری از قبیل تغییر در ارتباطات اجتماعی كودك و نوجوان پیش می‌آید. بدین معنا كه نوجوان بیشتر گوشه‌گیر است و با افراد خانواده و دوستان‌ ارتباطش كم می‌شود و یا این كه دچار افت تحصیلی می‌شود، تغییرات در خواب از جمله مشكلات كودك یا نوجوان افسرده است؛ بدین معنا كه در بزرگسالان مشكل كم‌خوابی و در كودكان و نوجوانان مشكل پرخوابی ایجاد می‌شود. كودكان افسرده به بیدار بودن رغبتی نشان نمی‌دهند و تا نیمه‌های روز در خواب هستند.

شناخت افسردگی‌

نشانه‌های افسردگی در كودكان متفاوت است و اغلب در طول دوران رشد آن قابل تشخیص نیست. بنابراین درمان هم نمی‌شود زیرا این نشانه‌ها نیز مانند هیجان‌های عادی و تغییرات روانشناختی كه طی دوران رشد روی می‌دهد نادیده گرفته می‌شوند. مطالعات اولیه پزشكی بر افسردگی نهفته متمركز شده یعنی هنگامی كه خلق افسرده كودك شاهدی بر رفتار عصبی و فعالیت‌های خارج از كنترل كودك است. خیلی از كودكان رفتاری شبیه به بزرگسالانی كه دچار افسردگی هستند از خود نشان می‌‌دهند. نشانه‌های اولیه افسردگی، ناراحتی، غم، احساس ناامیدی و خلق و خوی متغیر است. لذا در یك شمای كلی می‌توان علائمی چون تندمزاجی یا عصبانیت، ناراحتی‌های مداوم و احساس غم و اندوه، كناره‌گیری از جمع، افزایش حساسیت نسبت به عدم پذیرش، تغییر در اشتها (پرخوری یا كم‌خوری)‌، تغییر در خواب، صداهای ناهنجار یا گریه‌های مداوم، اشكال در تمركز و احساس خستگی مزمن را از نشانه‌های افسردگی دانست.

البته همه بچه‌ها تمام این علایم را ندارند، در حقیقت بیشتر آنها نشانه‌های مختلفی را با توجه به شرایط موجود بروز می‌دهند، اگرچه بعضی از كودكان افسرده ممكن است به كارهای كاملا منطقی و عقلانی خود ادامه دهند ولی هنگام بروز افسردگی شدید دچار تغییرات قابل ملاحظه‌ای در رفتارهای اجتماعی خود می‌شوند و اغلب از علاقه نداشتن به مدرسه، ضعف در انجام تكالیف و عملكرد تحصیلی یا تغییر در ظاهر رنج می‌برند.

علت بروز افسردگی‌

افسردگی یك بیماری است كه علت‌های آن می‌تواند ژنتیكی، روان‌شناختی، زیستی یا محیطی باشد. هریك از عوامل ذكر شده می‌تواند هم برای كودكان و هم برای بزرگسالان به بروز افسردگی بینجامد. در صورتی كه علت ژنتیكی باشد بایستی به اختلاف سطح هورمون‌ها و مواد بیوشیمیایی بدن توجه كرد و در عوامل روان‌شناختی به رابطه والدین و كودك و همین‌طور به حالات روحی و روانی پدر و مادر. افسردگی به معنای فقدان یا از دست دادن است. كودكان افسرده، فرد، محیط یا چیزی دوست‌داشتنی را از دست داده‌اند و یا آن را هرگز به دست نیاورده‌اند. حتی بعضی از روانكاوان افسردگی را معادل عزاداری دانسته‌اند و عنوان كرده‌اند كه كودك افسرده برای از دست دادن شخص یا چیزی عزیز و دوست داشتنی، گویی عزاداری می‌كند. شاید در پاره‌ای موارد به نظر می‌رسد كه كودك چیزی را از دست نداده اما مسلما در بین چیزهایی كه دارد فقدان چیزی را احساس می‌كند، برای مثال كودك مادر دارد ولی مادر دلخواهش نیست یا پدر دارد اما پدر دلخواهش نیست. این‌گونه مضامین هم به عنوان فقدان سمبلیك مطرح هستند و موجب افسردگی می‌شوند گاهی رفتار والدین از نوع آزاردهنده، تحقیركننده و مقایسه‌كننده است كه حالات افسردگی را در كودك به وجود می‌آورد. در پاره‌ای از موارد هم مادر خود افسرده است و كودك در اثر مجاورت با او ناخواسته تمامی حالات وی را دریافت می‌كند. به طور كلی چنانچه محیط زندگی كودك مطلوب نباشد و نیازهایش ارضا نشود خطر افسردگی برای او وجود دارد.

درمان افسردگی‌

در زمینه درمان افسردگی در كودكان، می‌توان به روش‌هایی همچون درمان‌های دارویی،‌روان‌درمانی فردی و خانوادگی و كاهش یا تخفیف موقعیت‌های استرس‌زا اشاره كرد كه تاثیر قابل توجهی را در بر داشته است. درمان دارویی بیش از همه در كودكانی كه بشدت مبتلا هستند و اختلال در اعمال فیزیولوژیك نظیر خواب، وزن و اشتها نشان می‌دهند، ممكن است موثر واقع گردد ولیكن متاسفانه مطالعات طرح‌ریزی شده در مورد آزمایش دارو و درمان افسردگی محدود بوده و استفاده از دارو اكثرا عوارض ثانویه به دنبال داشته است.

در مدل روان درمانی فردی در این روش به علت گرایش‌های مختلف رویكردی در روان درمانی فردی كه ناشی از وجود مكاتبات مختلف درمانی در روان‌شناسی می‌باشد، لذا سبك و روش‌های متخصصان باهم ممكن است متفاوت و گاه مشترك باشد كه با توجه به این امر می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

1 - برقراری رابطه توام با اعتماد به كودك

2 - ایجاد این احساس در كودك یا نوجوان كه كسی او را درك می‌كند

3 - اجازه دادن به نوجوان جهت افشای نگرانی‌ها و تشویش‌ها در مدل دیگری از درمان كه بر ساختار و كنش اجتماعی فردی خانواده اشاره دارد؛ روش روان‌درمانی خانواده است كه غالبا به منظور بهبود‌بخشی روابط بین اعضا صورت می‌گیرد تا درمان اختصاصی كاركرد خانواده در این روش ارتباط كودكان و نوجوانان با پدر و مادر و راه‌های ابراز وجود و تفاهم میان والدین و كودك و چگونگی برخورد آنها با مشكلات فردی و اجتماعی كودك در محیط خارج از خانواده و غیره هم از مواردی است كه در جریان درمان به آن توجه می‌شود.

پیشگیری‌

والدین در برخورد با كودك خود باید به جنسیت آنها توجه داشته باشند، زیرا نیازها و واكنش‌های فردی در دختران و پسران دارای تفاوت‌هایی می‌باشد كه در صورت عدم توجه به آنها عوارضی همچون افسردگی را ممكن است در درازمدت به دنبال داشته باشد همچنین ارتباط نسبی درباره خصوصیات فیزیولوژیك و تغییرات مربوط به آن بویژه در دوران بلوغ فرزندان و برخورد و واكنش‌های مناسب مهم می‌باشد.

از طرفی والدین باید به ارتباطات خود و سالم ساختن محیط خانواده برای رشد طبیعی (جسمی، اجتماعی، عاطفی و اخلاقی)‌ فرزندان و پیشگیری از مشاجرات خانوادگی برای حفظ امنیت عاطفی اعضای خانواده‌ها از طریق ارتباط توجه داشته باشند تقویت نقاط مثبت رفتار و عملكرد فرزندان از طریق دادن پاداش مادی، كلامی و غیركلامی و تشویق آنان از نكات دیگری است كه خانواده‌ها باید آن را در نظر بگیرند.

توجه به نیازها و علایق فرزندان و ارائه پاسخ مناسب با جنس و سن آنها و همچنین داشتن برنامه‌ریزی منظم برای فرزندان جهت استفاده مناسب از وقت و هدفمند بودن هر مرحله از زندگی در پیشگیری از افسردگی موثر است. از سوی دیگر خانواده‌ها باید به موفقیت تحصیلی فرزندان و تلاش برای شكوفایی توانایی‌های ذهنی، جسمی و استعداد آنها و برخورد منطقی در مواجهه با مشكلات تحصیلی توجه كنند و تشویق به شركت در فعالیت‌های ورزشی، علمی، هنری و استفاده صحیح از اوقات فراغت را فراموش نكنند.